Theo các tư liệu lịch sử, Ngô Miễn tên hiệu là Đại Đức, sinh năm Tân Hợi, tức năm 1371, quê ở thôn Mai, xã Xuân Hy, huyện Kim Hoa, xứ Kinh Bắc, nay là phường Phúc Thắng, TP. Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. Ngay từ nhỏ, Ngô Miễn đã là người thông minh, tuấn tú, tính cách khoan hoà. Tuy xuất thân từ một gia đình giàu có và quyền thế nhưng đối với mọi người, ông rất khiêm nhường, hoà nhã. Theo gia phả của họ Ngô ở Phúc Thắng, tại khoa thi Thái Học Sinh năm Quý dậu, niên hiệu Quang Thái năm thứ 06 đời vua Trần Thuận Tông (1393), Ngô Miễn thi đậu khi mới 22 tuổi. Ông còn được biết đến với danh xưng là Ngô Tướng Công. Nhà nghiên cứu Lê Kim Thuyên, Hội Khoa học Lịch sử tỉnh Vĩnh Phúc giải thích: “Trước hết, gọi ông với danh xưng là “tướng công’’ vì ông thi đỗ học vị cao, rồi lại làm quan to trong triều đình nhà Hồ, với chức “hành khiển’’, như cương vị Thủ tướng”.
Lớn lên giữa giai đoạn triều đình nhà Trần suy yếu, trong nước có nhiều biến động, nhiều cuộc khởi nghĩa của nông dân nổi dậy khắp nơi, vì vậy, mặc dù đã đỗ đạt nhưng ông không ra làm quan mà trở về quê mở trường dạy học. Là người thích chu du đây đó, Ngô Miễn đã nhiều lần đặt chân tới vùng biển phía Nam thuộc phủ Thiên Trường. Thấy nơi đây bãi bồi màu mỡ mà chưa có người khai phá, ông xin phép triều đình đưa 10 họ: Ngô, Đỗ, Trần, Hoàng, Nguyễn, Phạm, Vũ, Đinh, Đào, Tạ… từ quê hương xuống lập ấp mới ở phủ Thiên Trường và đặt tên là vùng Nhật Hy.
“Nhận thấy dân số ở quê nhà ngày một đông, ruộng đất ít, trong khi đó miền đất phía nam huyện Thiên Trường, Nam Định đất đai mầu mỡ, rộng rãi mà chưa có khai phá, ông tâu xin với nhà vua cho phép được khai phá. Từ năm 1392 đến 1396, số đất đai khai khẩn đã là trên 200 mẫu. Đây là miền giáp biển, thấy mặt trời lên đầu tiên trong ngày nên ông lấy hai chữ “Nhật Hy” đặt tên cho miền đất mới này để đối với Xuân Hy là nơi quê cũ - nhà nghiên cứu Lê Kim Thuyên giải thích về cái tên Nhật Hy.
Sau khi nhà Hồ lên ngôi, năm 1400, Ngô Miễn được mời ra làm quan, giữ chức Nội thái giám quân thiên, chỉ huy quân của triều đình. Năm 1406, ông được phong chức Hữu tham tri chính sự, tức là ngang hàm tể tướng theo quan chế triều đình, vừa trông coi chính sự trong triều, đồng thời bảo vệ các lăng tẩm, giữ gìn an ninh cho nhân dân trong kinh thành. Trong 6 năm làm quan dưới triều Hồ, ông là người có tài năng đức độ, liêm khiết có nhiều đóng góp cho việc cải cách xã hội. Không những thế, ông còn cùng vua quan nhà Hồ tổ chức nhân dân nhiều lần chống lại giặc ngoại xâm.
Tuy nhiên, trong giai đoạn lúc đó triều đình nhà Hồ mới xây dựng, chưa vững chắc trong lòng dân nên việc quy tụ, tập hợp lực lượng chưa đủ mạnh để chống lại giặc Minh. Vào năm Đinh Hợi (1407), trước thế giặc mạnh, lực lượng của ta dần dần tan vỡ, song tướng công Ngô Miễn vẫn chống trả đến cùng. Trong tình thế tiến thoái lưỡng nan, ông đã cùng Kiều Biền nhảy xuống biển Kỳ La tuẫn tiết. Ông mất ngày 12 tháng 5 năm 1407, khi mới 36 tuổi. Câu chuyện tuẫn tiết của ông được nhà nghiên cứu Lê Kim Thuyên kể lại: “Tháng 5 năm Đinh Hợi (1407), ngày 11, cha con Hồ Quý Ly bị giặc Minh bắt. Triều Hồ thất bại. Ngày 12, ông Ngô Miễn cùng với ông Trực trưởng là Kiều Biểu nhảy xuống nước tự vẫn để không sa vào tay giặc. Sau khi ông chết, bà vợ ông là Nguyễn Thị để giữ lòng trung cũng tuẫn tiết theo chồng”.
Tưởng nhớ công ơn của tướng công Ngô Miễn, từ năm 1409, nhân dân đã lập đền thờ ông ở cả quê hương và ở vùng đất ông khai khẩn. Ngoài ra, nhiều nơi khác cũng dựng đền thờ ông. Cả hai ngôi đền thờ Ngô Tướng công ở Nam Định và Vĩnh Phúc đều được xếp hạng Di tích lịch sử văn hoá quốc gia, lưu giữ được nhiều hiện vật, tư liệu lịch sử có giá trị được truyền lại qua nhiều đời. Ngày nay, nếu ai có dịp về phường Phúc Thắng, thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc hay vùng đất Xuân Hy, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định, sẽ được nghe nhiều giai thoại về tài năng, đức độ và khí tiết của Tướng Công Ngô Miễn. Không chỉ là người gắn kết các dòng họ Ngô, Đỗ, Trần, Hoàng, Nguyễn, Phạm, Vũ, Đinh, Đào, Tạ… để cùng dựng nghiệp nơi vùng đất mới, trên quan lộ, ông là người cương trực, bộc lộ bản lĩnh, trí tuệ đặc biệt của một tài năng, có nhiều chính sách tiến bộ, khuyến khích an dân.
Lễ hội đền thờ Ngô Tướng Công diễn ra vào dịp đầu xuân, là dịp để nhân dân vui xuân trẩy hội, đồng thời giáo dục cho thế hệ trẻ về tinh thần đoàn kết dân tộc, truyền thống dựng nước và giữ nước của nhân dân ta.
Mời nghe bài viết tại đây:
