Tại xã Sáng Nhè, tỉnh Điện Biên, nơi cộng đồng người Phù Lá sinh sống xen kẽ với các dân tộc anh em khác, bản sắc văn hóa truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một nghiêm trọng. Trước thực trạng đó, Cục Văn hóa các dân tộc Việt Nam đã phối hợp cùng các đơn vị địa phương tổ chức lớp tập huấn nhằm phục hồi và phát huy Lễ Quét làng, khẳng định quyết tâm gìn giữ di sản của cộng đồng dân tộc thiểu số nơi vùng cao Tây Bắc.
Thách thức mai một bản sắc của cộng đồng dân số ít người
Dân tộc Phù Lá là một trong những dân tộc có dân số ít tại Việt Nam, chủ yếu cư trú tại các tỉnh vùng núi phía Bắc, sở hữu kho tàng văn hóa phi vật thể phong phú, đặc trưng bởi lễ hội, dân ca, dân vũ và trang phục rực rỡ. Tuy nhiên, tại xã Sáng Nhè—một xã mới được sáp nhập—người Phù Lá là cộng đồng có dân số rất ít và phải sống xen kẽ với các dân tộc đông người hơn như Mông và Thái.
Sự giao thoa văn hóa và nhịp sống hiện đại đã khiến các lễ hội, nghi lễ, thậm chí trang phục truyền thống của người Phù Lá dần bị ảnh hưởng. Về kinh tế - xã hội, Sáng Nhè là một địa phương còn nhiều khó khăn, thu nhập chính phụ thuộc vào sản xuất nông nghiệp. Điều này dẫn đến việc bảo lưu và truyền bá văn hóa cho lớp trẻ chưa được quan tâm đúng mức; thế hệ người già am hiểu văn hóa dần mai một, trong khi lớp trẻ lại không mấy mặn mà với phong tục tập quán truyền thống.
"Hồi sinh" Lễ Quét làng và tinh thần chủ thể
Trước thực trạng đó, từ ngày 14 đến 16 tháng 11 vừa qua, lớp Hỗ trợ nghiên cứu, phục hồi, bảo tồn, phát huy văn hóa phi vật thể với trọng tâm là Lễ Quét làng của người Phù Lá đã được tổ chức.
Lễ Quét làng là một nghi lễ độc đáo thể hiện sự gắn kết giữa con người với thiên nhiên, mang ước vọng bình yên và no ấm cho bản làng. Với 70 nghệ nhân và học viên Phù Lá tham gia từ các bản Kép, bản Túc, bản Khua Trá, lớp tập huấn đã mang đến những kiến thức chuyên sâu và hướng dẫn phục dựng chi tiết về nghi lễ này.
Sự quan tâm từ các cấp, ngành đã khơi dậy mạnh mẽ ý thức bảo tồn trong chính người dân. Chia sẻ tại lớp học, một học viên người Phù Lá ở bản Khua Trá đã bày tỏ niềm xúc động và quyết tâm gìn giữ:
"Tôi thấy rất vui và xúc động khi Nhà nước, Cục Văn hóa lại quan tâm đến Lễ Quét làng và dân ca của dân tộc Phù Lá chúng tôi. Lớp tập huấn này giúp chúng tôi nhớ lại và làm đúng những gì cha ông đã dạy, không sợ bị quên đi hoặc làm sai nữa."
Đây là minh chứng rõ ràng cho tinh thần chủ thể văn hóa của cộng đồng, một yếu tố then chốt giúp văn hóa được bảo tồn bền vững.
Gắn bảo tồn văn hóa với xóa đói giảm nghèo
Lớp tập huấn này cũng là một phần quan trọng trong việc triển khai Dự án 6 của Chính phủ, nhằm gắn bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch cộng đồng.
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Lê Ngọc Thắng, Tổng biên tập Tạp chí Dân tộc học và Thời đại, đã nhấn mạnh ý nghĩa kép của Dự án này:
"Dự án bảo tồn bản sắc văn hóa gắn với du lịch cộng đồng rất thiết thực, rất có ý nghĩa. Thứ nhất là nó chấn hưng văn hóa của cộng đồng. Các cộng đồng rất phấn khởi khi văn hóa của họ được coi trọng. Thông qua du lịch cộng đồng, họ có thể phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo."
Tuy nhiên, để sự bảo tồn đi vào chiều sâu đời sống, PGS. TS. Lê Ngọc Thắng cho rằng, vai trò của thế hệ trẻ là quyết định: "Khi mà các thế hệ trẻ người ta nhận thức được cái cồng chiêng nó hay thế nào, cái bộ trang phục nó đẹp thế nào, cái nhà sàn nó hay thế nào, thì chúng ta không cần khuyên các em bảo tồn mà nó sẽ tự bảo tồn."
Chính sự hiểu biết, niềm tự hào và ý thức trách nhiệm về di sản của cha ông sẽ là "bộ lọc" tự nhiên, giúp người Phù Lá nói riêng gìn giữ được văn hóa cốt lõi, tránh bị hòa tan hay mai một.
Đồng bộ hóa để phát triển bền vững
Sự kiện phục dựng Lễ Quét làng tại Sáng Nhè đã tạo cơ hội quý báu để cộng đồng dân tộc Phù Lá tìm hiểu, học tập và tự hào về di sản của mình.
Theo ông Trần Ngọc Duyên, Phó Chủ tịch xã Sáng Nhè, sự kiện này thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước đối với công tác bảo tồn. Để những giá trị văn hóa này được lan tỏa và phát huy bền vững, cần sự đồng bộ của nhiều yếu tố, bao gồm: tinh thần tự nguyện của cộng đồng, sự chuyển đổi tư duy từ khai thác sang đầu tư cùng cộng đồng của các tổ chức du lịch, và sự hoàn thiện của cơ chế, chính sách.
Chỉ khi văn hóa được chấn hưng, kinh tế được phát triển, thì bản sắc dân tộc mới thực sự được củng cố bền vững.
