Với mong muốn mang lại cho công chúng một cái nhìn tổng quát về chế độ trang phục của các tầng lớp trong xã hội triều Nguyễn, nét tinh tế mà đặc sắc của nghệ thuật thẩm mỹ nhưng cũng rất chặt chẽ trong sự phân cấp phẩm hàm, Ban tổ chức đã lựa chọn hơn 120 phiên bản tài liệu, tư liệu, hình ảnh, hiện vật đang lưu trữ, bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Bảo tàng Lịch sử thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, bộ sưu tập của nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn, nhà sưu tập Nguyễn Hữu Hoàng… để trưng bày trong triển lãm. Trong đó có hơn 50 văn bản tài liệu Hán Nôm thuộc khối Châu bản triều Nguyễn - Di sản tư liệu thế giới lần đầu tiên được công bố.
Theo TS Phan Thanh Hải - Giám Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Thừa Thiên - Huế, trang phục là một yếu tố quan trọng trong việc tạo nên tính quy củ về hình thức của mỗi triều đại quân chủ. Thậm chí, đối với các nước phương Đông, trình độ văn minh của các triều đại còn được đánh giá qua chế độ Y Quan (áo mũ, nghĩa rộng là trang phục) và Lễ Nhạc. Các triều đại quân chủ Việt Nam cũng đặc biệt chú ý đến điều này. Vì vậy, thường sau khi thành lập triều đại sẽ đều nghiên cứu, xây dựng và thiết lập ngay chế độ Y quan và Lễ nhạc phù hợp.
"Dưới triều Nguyễn, chế độ Y quan càng được xem trọng; ngôn ngữ trang phục thể hiện quyền lực, đường lối chính trị và là niềm tự hào của triều đại. Thơ ngự chế khắc trên kiến trúc cung đình Huế có câu: Y quan Chu chế độ/ Lễ nhạc Hán uy nghi (Tức là: Áo mũ theo chế độ nhà Chu/ Lễ nhạc uy nghiêm như nhà Hán). Cũng vì vậy, triều Nguyễn đã đặt ra những qui định nghiêm ngặt đối với từng giai tầng trong xã hội về chế độ trang phục. Với tầng lớp quý tộc và quan lại, mỗi bộ trang phục là sự kết hợp của nghệ thuật may thêu, hội họa, chế tạo kim hoàn và mang tính thẩm mỹ cao của các bậc tiền nhân. Chế độ Y quan triều Nguyễn mang đậm những dấu ấn lịch sử, có ý nghĩa về văn hóa và là di sản độc đáo của dân tộc Việt Nam" - TS Phan Thanh Hải cho biết thêm.
Triển lãm chia làm 3 nội dung: Trang phục hoàng gia, Trang phục quan lại, binh lính và Trang phục tân khoa.
- Trang phục Hoàng gia: Đối với văn hóa cung đình, sự phân chia đẳng cấp được qui định chặt chẽ, do đó chế độ y quan cũng có luật lệ riêng. Chế độ y quan hoàng cung triều Nguyễn phân theo thứ bậc: đế, hậu, hoàng tử, công chúa, tôn thất và chi tiết đến từng yếu tố như: chất liệu vải, màu sắc, kiểu dáng, họa tiết trang trí, số lượng y phuc, vật liệu trang sức đi kèm. Trang phục hoàng cung có nhiều loại, mỗi loại có tên gọi, màu sắc, công năng riêng và được mặc vào những dịp cụ thể: trang phục đại triều, trang phục thường triều, trang phục nghi lễ, thường phục, trang phục theo mùa. Các loại vải lụa để may trang phục cho vua chúa, hoàng thân quốc thích là vải lụa cao cấp được đặt mua từ Trung Hoa, các hộ dệt vải lụa ở Hà Đông và một số địa phương khác. Để tăng thêm giá trị và uy nghi, trên áo mũ của vua hậu triều Nguyễn đều được gắn vàng bạc, kim cương, trân châu. Trang phục hoàng cung không chỉ thể hiện sự thống nhất, tập trung của triều đình mà còn là sự kế thừa văn hóa đặc trưng của các triều đại trước đó.
- Trang phục quan lại, binh lính: Dưới triều Nguyễn, qui chế triều phục của quan lại cũng được phân cấp rất rõ ràng. Tùy theo phẩm hàm mà quan viên văn võ được nhà vua ban triều phục đại triều và thường triều. Triều phục đại triều được cấp cho quan võ tam phẩm, quan văn lục phẩm trở lên, các bậc quan còn lại thì chỉ được cấp thường triều. Quan văn đội mũ phốc đầu dáng tròn, quan võ đội mũ phốc đầu dáng vuông. Các cấp bậc của quan lại triều Nguyễn được phân biệt qua màu sắc áo, các chi tiết hoa văn trên áo, đai, bổ tử và mũ. Đa số binh lính nhà Nguyễn đều đội nón, đi đất. Sự phân biệt các hạng lính chủ yếu ở các hạng mũ, áo. Theo đó áo mặc là áo song khai, cài khuy, xẻ vạt trước sau, vai áo có viền mây bao quanh. Việc phân cấp phẩm phục thể hiện tính tôn ti, thứ bậc của quan lại, cũng chính là tôn ti trật tự của xã hội.
- Trang phục tân khoa: Các vua triều Nguyễn rất coi trọng việc chiêu hiền đãi sĩ. Những người đỗ đạt ở các kì thi, ngoài việc được dựng bia lưu danh, còn được thiết yến, ban thưởng lụa là, vàng bạc, vinh qui bái tổ, bổ nhiệm chức quan. Bên cạnh đó, triều Nguyễn cũng có chế độ ban thưởng phẩm phục và trâm hoa cho đệ nhất giáp tiến sĩ đệ nhất danh (trạng nguyên); đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ đệ nhị danh, đệ tam danh (bảng nhãn, thám hoa). Tài liệu được chọn trưng bày tại triển lãm thể hiện tư tưởng đề cao việc học, tôn trọng nhân tài của đất nước và truyền thống tốt đẹp của dân tộc.
Triển lãm kéo dài đến hết ngày 7/7/2022 tại Bảo tàng Mỹ thuật Huế (Trung tâm Nghệ thuật Lê Bá Đảng), số 15 Lê Lợi, phường Vĩnh Ninh, thành phố Huế.
(Ảnh: Ban tổ chức cung cấp)
