Quản lý rác thải đã và đang trở thành một “áp lực vô hình” đè nặng lên cả khu vực đô thị lẫn nông thôn: các bãi rác dần trở nên quá tải, ngày càng phình to, những con mương, dòng kênh vốn trong xanh giờ chuyển màu đen đặc, mùi hôi thối theo gió len lỏi vào từng khu dân cư. Mỗi ngày, hàng trăm, hàng nghìn tấn rác thải rắn sinh hoạt được thải ra, buộc các địa phương phải chạy đua với thời gian: xây nhà máy đốt rác phát điện, nâng cấp lò xử lý tập trung, thử nghiệm phân loại rác tại nguồn, thậm chí đưa công nghệ số vào giám sát, tối ưu tuyến thu gom.
Nhìn bề ngoài, câu chuyện xử lý rác thải rắn sinh hoạt dường như chỉ cần thêm công nghệ, thêm thiết bị hiện đại là sẽ giải quyết được. Nhưng thực tế ở nhiều nơi cho thấy một nghịch lý: dây chuyền xử lý hàng chục, hàng trăm tỷ đồng vẫn hoạt động dưới công suất; rác “sạch – bẩn” lại trộn lẫn từ chính những thùng rác trước cửa nhà; xe thu gom vẫn phải “ôm” tất cả vào cùng một chuyến. Công nghệ có thể hỗ trợ phân loại, tái chế, giảm thiểu ô nhiễm, nhưng không thể thay thế cho ý thức và thói quen của con người. Trong bài toán quản lý rác thải hôm nay, công nghệ là “trợ thủ” quan trọng, nhưng ý thức cộng đồng mới chính là chìa khóa quyết định để mở cánh cửa hướng tới một môi trường sống xanh – sạch – bền vững.
Hiện nước ta có 1.500 cơ sở xử lý chất thải rắn sinh hoạt, trong đó chôn lấp vẫn chiếm tỷ lệ cao nhất chiếm gần 63%, đốt không phát điện chiếm hơn 14%, đốt có phát điện chiếm tỷ lệ gần 11%. Do đó, cần nâng cao nhận thức cũng như có những tác động thay đổi hành vi để giảm lượng rác thải. Theo phân tích của Tiến sĩ Dương Kim Anh, Phó Giám đốc Học viện Phụ nữ Việt Nam, việc nâng cao nhận thức, tác động thay đổi hành vi, giảm thiểu rác thải là cần thiết. “Các nghiên cứu chỉ ra rằng, tồn tại nhiều khác biệt, bất bình đẳng giới trong việc bảo vệ môi trường. Vì vậy, giáo dục ý thức bảo vệ môi trường, giảm thiểu rác thải nhựa cho học sinh, sinh viên, cho người trẻ tuổi là rất quan trọng”, tiến sĩ Kim Anh cho biết.
Trong một xã hội đang chuyển mình mẽ, chất thải rắn không còn là vấn đề xa vời mà đã trở thành thách thức sống còn đối với môi trường và cộng đồng. Các công nghệ xử lý rác như đốt rác phát điện, tái chế và ủ phân hữu cơ đã và đang được các doanh nghiệp trong nước phát triển. Đầu tư vào công nghệ không chỉ nâng cao hiệu quả xử lý rác mà còn góp phần bảo vệ tài nguyên và môi trường. Song song với đó việc giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng về phân loại rác tại nguồn là điều cần thiết. Các chiến dịch tuyên truyền sẽ giúp người dân hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của việc phân loại và giảm lượng rác thải. Khi ý thức cộng đồng được nâng cao, người dân sẽ tự giác phân loại rác, giúp giảm áp lực lên hệ thống xử lý rác trong cả nước, tạo ra nguồn tài nguyên mới, mang lại lợi ích kinh tế và xã hội lâu dài.
Ông Nguyễn Văn Toàn, Phó Chủ tịch Hội Nước và Môi trường Việt Nam cho biết, biến rác thải thành tài nguyên là một chủ trương lớn, tuy nhiên hiện nay nó vẫn gặp rất nhiều rào cản. Đặc biệt là công tác truyền thông chưa đầy đủ và nguồn lực cho cơ sở hạ tầng để phân loại rác cũng chưa được quan tâm đúng mức.
Phân loại rác tại nguồn là chủ trương đúng đắn, được quy định trong Luật Bảo vệ môi trường 2020 và sẽ bắt buộc áp dụng từ ngày 1/1/2025. Tuy nhiên, theo bà Hoàng Thị Diệu Linh, Ban Môi trường và Chất thải, UNDP Việt Nam, rào cản lớn nhất hiện nay không nằm ở công nghệ mà ở ý thức và thói quen của người dân. Chỉ khi hành vi xã hội được thay đổi, chính sách phân loại rác mới thật sự đi vào cuộc sống. Bà Diệu Linh khẳng định, từ nhận thức đến thái độ, từ thái độ đến hành vi, đến hoạt động vẫn còn là khoảng cách.
Bài toán chất thải rắn không chỉ nằm ở công nghệ xử lý mà quan trọng hơn là ở nhận thức của cộng đồng. Chúng ta cần có cơ chế tài chính hỗ trợ để người dân và doanh nghiệp cùng tham gia. Bên cạnh đó, các chiến dịch truyền thông cần sâu rộng hơn, lồng ghép giáo dục vào trong trường học để cộng đồng hiểu rõ hơn và nâng cao nhận thức về việc phân loại và xử lý rác thải rắn. Chính vì thế, những hành động thực tế của mỗi cá nhân không chỉ giúp giảm ô nhiễm môi trường mà còn hướng tới một cuộc sống xanh.
Theo PGS Bùi Thị An, Viện trưởng Viện tài nguyên, môi trường và phát triển cộng đồng, việc nâng cao nhận thức cần tiến hành đối với cả những cán bộ quản lý chứ không chỉ là người dân. Bà An cho rằng vấn đề truyền thông phải tiếp tục cho cả các lãnh đạo cũng như là đối với người dân và cả doanh nghiệp, làm thế nào để nâng cao trách nhiệm lên.
Bên cạnh việc đẩy mạnh tuyên truyền thì cũng phải có chế tài đủ mạnh để xử lý những hành vi vi phạm. Việc nâng cao hiệu quả quản lý chất thải và cải thiện môi trường sống không chỉ là yêu cầu cấp thiết trước mắt, mà còn là nhiệm vụ lâu dài gắn liền với mục tiêu phát triển bền vững của nước ta./.
