Nằm trong quần thể di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội, hình ảnh những hàng bia đá trên lưng rùa đã trở thành một biểu tượng đẹp của tinh thần hiếu học, đề cao sự nghiệp học hành, khoa cử của dân tộc Việt Nam. Có thể tìm thấy ở đây tên tuổi của nhiều danh nhân từng được nhắc nhiều trong các sách sử Việt Nam như: nhà sử học Ngô Sĩ Liên - Tiến sĩ năm 1442 đã soạn bộ sách Đại Việt sử ký toàn thư; nhà bác học Lê Quý Đôn - tác giả của cuốn Đại Việt thông sử, Kiến văn tiểu lục, Vân đài loại ngữ…; nhà chính trị, ngoại giao lỗi lạc Ngô Thì Nhậm đỗ Tiến sĩ khoa thi năm 1775…

Theo Tiến sĩ Lê Xuân Kiêu - Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám, không chỉ là Bảo vật quốc gia, là Di sản tư liệu thế giới phản ánh phong phú lịch sử, văn hóa, giáo dục, mỹ thuật, 82 tấm bia Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám còn là bức tranh sinh động về việc tuyển dụng và đào tạo nhân tài độc đáo ở Việt Nam, thể hiện ở tư tưởng trị quốc dựa vào nhân tài. Tuy nhiên, việc tiếp cận nội dung trên bia Tiến sĩ lại không hề dễ dàng với công chúng, với khách tham quan. Xuất phát từ mong muốn 82 bia Tiến sĩ phải đến được gần hơn với công chúng, thông qua đó quảng bá, phát huy giá trị di sản, nên Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám tổ chức trưng bày "Bia đá kể chuyện" như một cách để những bia đá nằm im lìm suốt thời gian qua sẽ cất lên tiếng nói, câu chuyện về những danh nhân, những bậc hiền tài của đất nước.

Phát biểu khai mạc trưng bày, bà Trần Thị Vân Anh, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội cho biết: Ngay từ những ngày đầu xây dựng nền quân chủ độc lập, các triều đại phong kiến Việt Nam đã chú trọng tới việc tuyển chọn nhân tài. Kể từ khoa thi Nho học đầu tiên được tổ chức năm 1075 dưới triều vua Lý Nhân Tông cho đến khoa thi cuối cùng năm 1919 dưới triều vua Khải Định, lịch sử khoa cử Nho học Việt Nam đã trải qua hơn 800 năm với hàng trăm khoa thi được tổ chức và sự xuất hiện của nhiều bậc hiền tài, góp phần đảm bảo cho sự thịnh vượng của biết bao triều đại. Bên cạnh việc được triều đình trọng dụng với nhiều ân điển, kể từ khoa thi năm 1442, các nhà khoa bảng còn được tôn vinh trên những tấm bia Tiến sĩ đặt tại Văn Miếu ở kinh đô để lưu truyền tiếng thơm đến muôn đời sau.

“Tôi đánh giá cao ý tưởng tổ chức triển lãm “Bia đá kể chuyện” với chủ đề "Hiền tài là nguyên khí quốc gia" và mong Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám tiếp tục nghên cứu, tổ chức các cuộc triển lãm về bia Tiến sĩ để những tấm bia tiếp tục kể các câu chuyện hấp dẫn, thú vị, giúp cho công chúng tiếp cận những giá trị của bia Tiến sĩ, góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng, đặc biệt là của thế hệ trẻ trong việc giữ gìn và phát huy giá trị của di sản văn hóa”. Bà Trần Thị Vân Anh nhấn mạnh

Ngay ở tấm bia đầu tiên (khoa 1442) đã chỉ rõ “Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí vững thì thế nước mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì thế nước yếu và suy, cho nên các đấng thánh đế minh vương không ai không chăm lo xây dựng nhân tài”.

Tấm bia năm 1448 lại nhắc “Nhân tài đối với quốc gia quan hệ rất lớn” và “Phải có đào tạo sau mới có nhân tài”. Nhiều tấm bia sau cũng nhắc đi nhắc lại ý “nhân tài là nguyên khí quốc gia”; bia các năm 1556, 1604, 1703, 1763, 1772 nhấn thêm ý “phải vun trồng, bồi dưỡng nhân tài”.

Trưng bày chuyên đề “Bia đá kể chuyện” với chủ đề “Hiền tài là nguyên khí Quốc gia” được thể hiện qua các nội dung:

*Chiêu mộ hiền tài: giới thiệu một số nét chính về khoa cử của nước ta giai đoạn từ năm 1442 đến năm 1529.

*Con đường khoa cử: giới thiệu thông tin về thi cử và chế độ đãi ngộ dành cho những người đỗ đạt.

*Gương sáng tiền nhân: giới thiệu một số danh nhân tiêu biểu có nhiều đóng góp cho giáo dục nước nhà và một số lĩnh vực khác.

*Lưu danh muôn thuở: giới thiệu một trong những câu trích dẫn nổi tiếng về giá trị của đào tạo và sử dụng nhân tài.

Theo TS Lê Xuân Kiêu - Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám, trưng bày lựa chọn giới thiệu 14 bia Tiến sĩ đầu tiên có liên quan đến các khoa thi trong giai đoạn 1442 - 1529, tương ứng với những khoa thi được tổ chức dưới triều Lê Sơ và kết thúc bằng khoa thi đầu tiên của nhà Mạc. "Những bia Tiến sĩ còn lại sẽ tiếp tục được giới thiệu đến khách tham quan trong những cuộc trưng bày triển lãm sau này. Mỗi lần tổ chức triển lãm chúng tôi sẽ xuất bản một cuốn sách và số hóa thông tin để sau này du khách có thể tiếp cận được mặc dù triển lãm đã kết thúc. Đây là bước thí điểm về công nghệ của chúng tôi khi du khách sử dụng mã QR để truy cập thông tin. Trong không gian khu Di tích quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám có mạng wifi miễn phí nên du khách có thể sử dụng để tiếp cận thông tin của triển lãm".

Thạc sĩ Trương Quốc Toàn, đại diện nhóm thiết kế trưng bày "Bia đá kể chuyện" cho rằng, bia Tiến sĩ đã được UNESCO vinh danh là di sản tư liệu thế giới và đã tồn tại hơn 500 năm kể từ khi tấm bia đầu tiên được dựng dưới thời vua Lê Thánh Tông năm 1448. Trải qua nhiều thế kỉ tồn tại và trong quá trình khai thác phục vụ khách tham quan thì những tấm bia đó chưa phô được hết giá trị, nội dung ghi trên bia. "Trưng bày lần này sẽ giúp công chúng hiểu rằng: Nội dung trên bia Tiến sĩ rất sinh động, 1304 Tiến sĩ được vinh danh ở đây là 1304 cuộc đời, sự nghiệp khác nhau và con đường khoa cử của họ kết thúc ở điểm là họ đã đỗ đạt, được vinh danh Tiến sĩ, nhưng đấy mới là điểm khởi đầu cho sự nghiệp cống hiến, phụng sự đất nước. Trong quá trình đó mỗi người có một câu chuyện riêng và những câu chuyện đó cần được giới thiệu cho công chúng biết"

Với PGS-TS Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cuộc triển lãm này rất hay, nội dung triển lãm có cách biểu đạt hoàn toàn mới và nó giúp cho người xem có những nhận thức mới, sâu sắc hơn, sinh động hơn. Các chủ đề đưa ra rất khúc triết, rõ ràng và trong nội dung của các chủ đề đó đã được thể hiện bằng đồ họa với những thông tin rất ngắn gọn, súc tích, giúp người xem có thể hiểu được giá trị của 14 bia Tiến sĩ được chọn giới thiệu ngày hôm nay.

Trưng bày "Bia đá kể chuyện diễn ra tại Tiền đường Nhà Thái học, Khu Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám từ nay đến hết ngày 08/11/2022.