Cách đây đúng 540 năm, những tấm bia Đề danh Tiến sĩ đầu tiên đã được vua Lê Thánh Tông cho khởi dựng vào năm 1484 nhằm tôn vinh các nhà khoa bảng đỗ đạt. Trải qua hơn nửa thiên niên kỷ tồn tại với rất nhiều thăng trầm của lịch sử, số lượng bia Đề danh Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám hiện còn 82 bia, ghi danh 1.304 vị Tiến sĩ. Đây không chỉ là kho sử liệu quý giá về lịch sử, văn hoá, xã hội và giáo dục khoa cử Việt Nam thời quân chủ mà còn là những tác phẩm nghệ thuật tạo hình độc đáo, nơi các nghệ nhân chế tác đá gửi gắm nhiều thông điệp ý nghĩa.
Theo ông Trương Quốc Toàn, người chịu trách nhiệm thiết kế trưng bày “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ”, điều đặc biệt mà Ban tổ chức muốn nhấn mạnh trong thiết kế trưng bày này là để giúp cho mọi người khi đến đây tham quan có thể khám phá ra nét đẹp của các hoa văn họa tiết trên bia Tiến sĩ nói chung và hoa văn họa tiết rồng trên bia Tiến sĩ nói riêng.
"Khi chúng tôi thể hiện bằng ngôn ngữ hình họa như thế này, rất nhiều khách tham quan sẽ lần đầu tiên được khám phá những hình tượng rồng thực sự sinh động và đa màu sắc, thậm chí đa phong cách, điều mà có lẽ rất nhiều người không tưởng tượng ra trước đây. Bởi vì lâu nay nói đến hình tượng rồng trong văn hóa dân gian, chúng ta luôn nghĩ đến những hình tượng rồng mang tính chất tả thực và trông rất uy nghiêm, rất oai vệ và chỉ tượng trưng cho vương quyền thôi. Nhưng trên bia Tiến sĩ này chúng ta sẽ thấy không gian sáng tác của các nghệ nhân ngày xưa thể hiện những hình tượng rồng phong phú hơn rất nhiều và cũng gần gũi hơn với cuộc sống của chúng ta".
Vốn là linh vật đứng đầu trong danh sách tứ linh (long, ly, quy, phượng), từ trước đến nay, rồng luôn được coi là đại diện thiêng liêng, cao quý và chỉ dành cho các bậc quân vương. Vì vậy mà hình tượng rồng chủ yếu xuất hiện ở phần trán bia - bộ phận trang nghiêm nhất trên thân bia - và thường được thể hiện theo bố cục một đôi rồng chầu vào mặt trời có mây lửa bao quanh. Bản thân hình ảnh mặt trời mây lửa cũng được coi như một hình tượng tiêu biểu của nguồn sáng tri thức bất tận và nhiệt huyết của mỗi nho sinh trên con đường phấn đấu thành tài.
Tiến sĩ Lê Xuân Kiêu, Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám cho biết, trưng bày lần này là bước tiếp nối của triển lãm "Bia đá kể chuyện" năm 2022. Nếu như triển lãm "Bia đá kể chuyện" tập trung vào nội dung khai thác những giá trị về mặt lịch sử, văn hóa thì với triển lãm này sự khác biệt chính là khai thác những giá trị về mặt mỹ thuật (những họa tiết, hoa văn mà cụ thể là họa tiết hoa văn rồng trên trán bia Tiến sĩ).
"Bình thường thì công chúng, khách tham quan đi qua bia Tiến sĩ rất khó để tiếp cận, khó có thể nhìn được vẻ đẹp của những họa tiết rồng này. Nhưng với triển lãm này, hình tượng rồng được những người thợ đá tạo nên cách đây mấy trăm năm thể hiện rất đẹp, thú vị và hấp dẫn. Bia Tiến sĩ là một pho sử đá chứa rất nhiều giá trị về mặt mỹ thuật và trên mỗi tấm bia hình tượng rồng đã thể hiện được vẻ đẹp riêng có và không có sự lặp lại. Do đó, chúng tôi ngoài việc tôn vinh những giá trị của bia Tiến sĩ thì cũng tôn vinh những nghệ nhân tạc nên những họa tiết hoa văn mà chúng ta có thể chiêm ngưỡng trong trưng bày ngày hôm nay', Tiến sĩ Lê Xuân Kiêu nhấn mạnh.
Trưng bày chuyên đề “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ” nhằm mang đến cho khách tham quan những khám phá mới lạ về các hoạ tiết rồng trên 82 bia Tiến sĩ Thăng Long hiện đang được lưu giữ và bảo tồn tại Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Các tác phẩm được giới thiệu tại trưng bày đều được thể hiện trên nguyên tắc tôn trọng những đường nét nguyên bản trên bia Tiến sĩ. Từ đó giúp cho người xem hình dung rõ hơn sự tài hoa và điêu luyện của những nghệ nhân chế tác đá, đã dành trọn tâm huyết tạo nên những tác phẩm điêu khắc thực sự ấn tượng.
Dù nhiều thế kỷ đã trôi qua, mỗi tấm bia đều phải hứng chịu rất nhiều tác động bất lợi của thời tiết khiến cho mặt bia bị bào mòn khá nhiều, các hoạ tiết đều ít nhiều bị che phủ sau lớp bụi của thời gian, song nhờ có kỹ thuật rập thác bản, các nhà nghiên cứu tìm lại được không chỉ những bài văn bia chứa đựng nhiều thông tin hữu ích mà còn phát hiện hàng loạt hoa văn, hoạ tiết hết sức tinh xảo.
Các hoa văn, hoạ tiết rồng xuất hiện rõ nét trên trán bia Tiến sĩ được tạo tác trong đợt dựng bia năm 1653, trong số đó có rất nhiều bia được truy dựng bởi liên quan đến các khoa thi trước đó hàng chục năm. Kể từ thời điểm này, hình ảnh rồng chầu mặt trời mây lửa thường xuyên hiện diện trên các trán bia.
Tuy nhiên, nếu như đợt dựng bia năm 1653 thể hiện hình rồng theo hướng tả thực thì kể từ đợt dựng bia năm 1717 trở đi, hầu hết các hình tượng rồng đều được các nghệ nhân tạo tác theo những cách thể hiện hết sức đa dạng, thoát ly hoàn toàn khỏi những khuôn mẫu thông thường, thậm chí có cả những phiên bản rồng hoá mây, rồng hoá lửa hay rồng hoá cây lá.
Những tạo hình biến hoá đó sẽ được tái hiện trong nội dung trưng bày “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ” để mang đến cho khách tham quan những khám phá bất ngờ về các giá trị thẩm mỹ đáng kinh ngạc của những pho sử đá về truyền thống khoa bảng thời quân chủ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.
Trưng bày chuyên đề “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ” diễn ra đến hết ngày 26/8/2024 tại Nhà Thái học, Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám.
