Đền Đuổm là quần thể kiến trúc đẹp, uy nghiêm, danh thắng nổi tiếng của vùng đất Thái Nguyên. Đền Đuổm ẩn mình dưới vách núi Đuổm, dưới các tán cây cổ thụ, bên những tảng đá lớn hình voi phục, hình đầu rồng.
Ngày nay, đền Đuổm có kết cấu xây gạch, mái lợp ngói và có Tam quan hướng ra quốc lộ, với các hạng mục chính gồm Lầu chuông, Đền Hạ, Đền Trung, Đền Mẫu Thượng. Ông Đỗ Quốc Hưng, Phó Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Phú Lương, Trưởng ban quản lý di tích lịch sử quốc gia đền Đuổm cho biết: Di tích lịch sử quốc gia đền Đuổm là di tích thờ Anh hùng dân tộc Dương Tự Minh - người có công lớn trong việc dập giặc ngoại xâm trong thời kỳ nhà Lý. Ông đã được hai đời vua nhà Lý gả công chúa và cũng là người duy nhất trong lịch sử Việt Nam được hai lần phong làm phò mã.
Bà Trần Thị Mai, thủ nhang đền Đuổm cho biết: Với hơn 30 năm cai quản phủ Phú Lương xưa (gồm các châu nay là đất thuộc các tỉnh: Thái Nguyên, Bắc Kạn, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Tuyên Quang, Cao Bằng, Lạng Sơn), đức thánh Đuổm Dương Tự Minh còn có công khai khẩn điền địa, phát triển kinh tế và đưa vùng đất này trở nên trù phú, bình yên. Đức thánh Đuổm Dương Tự Minh trở thành biểu tượng anh hùng chống giặc ngoại xâm, giữ vững an ninh và chủ quyền biên giới quốc gia, cũng như nêu cao tinh thần yêu nước, độc lập dân tộc.
Đền Đuổm được xây dựng từ thế kỷ XII, đến nay, đã qua nhiều lần trùng tu nhưng vẫn giữ được vẻ đẹp cổ kính của kiến trúc truyền thống của thời Lý. Bên trái gác chuông có bia đá, trên có ghi thân thế và sự nghiệp của phò mã Dương Tự Minh, thủ lĩnh phủ Phú Lương, phía bên phải là miếu thờ Sơn Thần làm bằng đá tự nhiên, được trạm khắc tinh xảo. Ngay cạnh phía sau gác chuông là sân Rồng. Đây là khu vực trung tâm của đền, là nơi dân làng tập trung vào ngày hội, lễ của đền để thực hiện các nghi thức tế lễ.
Đền Hạ là nơi thờ hai thánh mẫu, là hai vị phu nhân của đức thánh Đuổm Dương Tự Minh, bên phải là phủ đệ nhất phu nhân công chúa Diên Bình, bên trái là phủ đệ nhị phu nhân công chúa Thiều Dung.
Đền Trung là nơi thờ đức thánh Đuổm Dương Tự Minh. Ngôi đền có kiến trúc hình chữ Đinh, đằng trước 3 gian, 1 gian hậu cung đằng sau. Tại ba gian phía trước, gian ở giữa là ban thờ công đồng các quan, phía bên phải theo hướng nhìn từ ngoài vào, là ban thờ quan võ, bên trái ban thờ quan văn. Các quan văn võ là những người giúp việc cho ngài. Trong hậu cung thờ đức thánh Đuổm có 2 câu đối: “Dân đắc Phú Lương mông thánh trạch”. “Sơn khai Động Đạt hộ thần quang”. Có nghĩa: “Thánh trạch Phú Lương dân thấm khắp”. “Thần quang Động Đạt núi bền lâu”.
Hiện nay, trong hậu cung của đền Đuổm còn gìn giữ được một số di vật có giá trị, thuộc nhiều loại hình và niên đại khác nhau như thần phả, sắc phong, bài vị, bát hương cổ làm từ thời Lý, chuông, tượng…
Bà Trần Thị Mai, thủ nhang đền Đuổm cho biết thêm: Sau triều Lý Anh Tông, Dương Tự Minh cùng Thiều Dung công chúa ở đây và ông hóa tại đây. Từ đấy đến giờ qua nhiều thế hệ, nhân dân hương khói thờ phụng. Vào dịp lễ hội, du khách thập phương về dự rất đông để tri ân và thắp hương tưởng nhớ đến ông.
Với những nghi thức tín ngưỡng độc đáo, lễ hội Đền Đuổm được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công bố là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2017.
Hàng năm, đền Đuổm thu hút hàng triệu lượt khách thập phương về thăm quan, chiêm bái, cũng như tìm hiểu về thân thế, sự nghiệp, cùng những giá trị văn hóa truyền thống, tưởng nhớ và tôn vinh công lao to lớn của vị anh hùng dân tộc, giàu đức độ và tài năng, đức thánh Đuổm - Dương Tự Minh.
Mời nghe âm thanh tại đây:
