Một số công trình kiến trúc Pháp tiêu biểu ở Việt Nam đã trở thành biểu tượng đô thị và minh chứng sống động cho giá trị di sản cần bảo tồn bền vững. Ở Hà Nội, Nhà hát Lớn không chỉ là công trình mang đậm dấu ấn nghệ thuật Pháp mà còn là trung tâm văn hóa – nghệ thuật quan trọng, đã được trùng tu để tiếp tục phục vụ công chúng. Phủ Chủ tịch và hệ thống biệt thự Pháp tại các khu phố cũ cũng góp phần định hình cảnh quan đặc trưng của Thủ đô. Tại TP. Hồ Chí Minh, Nhà thờ Đức Bà, Bưu điện Thành phố, hay Dinh Độc Lập là những công trình vừa mang giá trị lịch sử, vừa có thể khai thác hiệu quả trong phát triển du lịch và giáo dục. Đặc biệt, ở Đà Lạt, hệ thống biệt thự Pháp cổ cùng quy hoạch đô thị xanh đã trở thành dấu ấn riêng, tạo nên sức hút đặc biệt cho thành phố. Ở Huế cũng có nhiều công trình cổ mang đậm kiến trúc Pháp, nhiều điểm là địa danh nổi tiếng như trường THPT Quốc học Huế, trụ sở ĐH Huế…
Tuy nhiên theo TS, KTS Nguyễn Ngọc Tùng – Giảng viên Khoa Kiến trúc, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế thì số lượng công trình kiến trúc thời Pháp tại Huế đang giảm dần.
"Tính đến năm 2022, theo khảo sát của chúng tôi, Huế chỉ còn trên dưới 100 công trình kiến trúc thời Pháp thuộc trong khi trước đó, theo đơn vị khác, con số này là khoảng 240, tức là đang giảm. Vì vậy cần có biện pháp can thiệp kịp thời để bảo tồn những công trình kiến trúc này". - KTS Nguyễn Ngọc Tùng cho biết.
Theo TS, KTS Lê Duy Thanh – Giảng viên Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội trên thực tế, Hà Nội còn hơn 100 công trình công cộng và khoảng 1.000 biệt thự trước 1954 có giá trị nhưng chưa được kiểm kê và bảo vệ đầy đủ. Là người đã tham gia một số dự án bảo tồn kiến trúc thời Pháp thuộc tại Hà Nội, KTS Lê Duy Thanh cho rằng, mặc dù có những công trình kiến trúc thời Pháp chưa được công nhận là di sản nên chưa được bảo vệ theo Luật Di sản nhưng có giá trị kiến trúc đặc biệt nên vẫn cần các quy chế bảo vệ, phát huy.
"Mỗi công trình có hoàn cảnh và giá trị riêng. Trước hết, phải đánh giá giá trị kiến trúc, lịch sử và văn hóa của từng công trình. Sau đó, cần xác định những nguy cơ, cũng như các yếu tố đang tác động tiêu cực đến giá trị đó. Trên cơ sở này, giải pháp bảo tồn phải được thiết kế riêng cho từng trường hợp, thay vì áp đặt 1 mô hình cứng nhắc như bảo tồn nguyên trạng. Cơ chế bảo vệ cần mang tính “mở” và thích ứng, vừa giữ gìn giá trị cốt lõi vừa cho phép công trình có cơ hội thích nghi với nhu cầu xã hội đương đại. Khi di sản có thể tạo ra lợi ích và động lực cho chủ sở hữu thì việc bảo tồn mới bền vững. Tất nhiên, mọi giải pháp bảo tồn phải đảm bảo nguyên tắc “thông tin chính xác, không sai lệch và được diễn giải rõ ràng cho cộng đồng”. - Anh Duy phân tích.
Các chuyên gia cũng nhận định, ở một số quốc gia, những công trình thậm chí chưa được công nhận là di sản nhưng trong vùng được bảo tồn, bảo vệ thì được quản lý khá tốt, ý thức chấp hành của người dân cũng rất cao. Họ có những ràng buộc bởi luật, pháp luật rõ ràng, chi tiết. Người dân vẫn có thể khai thác hiệu quả kinh tế - xã hội từ những công trình đó, đồng thời bảo tồn, gìn giữ phần cốt lõi của công trình kiến trúc. Đó là mô hình “bảo tồn thích ứng”, nhằm gìn giữ và bảo vệ giá trị kiến trúc nhưng phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh thực tế của xã hội. Việc bảo tồn những công trình này theo hướng bền vững, kết hợp trùng tu chuẩn mực và tái sử dụng thích ứng, chính là con đường để vừa giữ gìn bản sắc kiến trúc, vừa tạo động lực phát triển kinh tế – văn hóa – xã hội trong bối cảnh đô thị hiện đại.
KTS Nguyễn Ngọc Tùng – Giảng viên Khoa Kiến trúc, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế cho rằng trước hết, cần xây dựng bộ tiêu chí xác định giá trị các công trình kiến trúc thời Pháp thuộc để có giải pháp ứng xử phù hợp. Đồng thời cần có cơ chế bảo vệ linh hoạt, xem các công trình đó là di sản sống, là một phần không thể thiếu, không thể tách rời của cuộc sống. Từ đó chuyển đổi công năng sử dụng phù hợp nhằm tôn giá trị công trình.
"Các công trình kiến trúc Pháp thuộc cần nghiên cứu chuyển đổi chức năng phù hợp để phát huy giá trị, tạo nguồn thu, đồng thời góp phần nâng cao ý thức cộng đồng trong việc bảo vệ di sản, nghĩa là tăng tính tiếp cận của cộng đồng để đưa di sản vào đời sống thay vì đóng khung nó là bảo tàng chết, bảo tàng tĩnh như vậy mới đáp ứng được mục tiêu kép là vừa bảo tồn di sản vừa tạo ra giá trị kinh tế - xã hội. Ở Huế thực tế đã có trường hợp tạo mô hình dạng này, đó là giữ giá trị lịch sử, kiến trúc, chuyển đổi công năng phù hợp ví dụ Trung tâm Văn hóa – Thông tin – Thể thao 23-25 Lê Lợi chuyển sang không gian triển lãm, cà phê sách, không gian cộng đồng, tổ chức các hoạt động sự kiện văn hóa, hoặc Trung tâm năng lượng Hàm Nghi giờ là Bảo tàng Mỹ thuật Cecile Le Pham". - KTS nêu dẫn chứng.
Theo các chuyên gia, thách thức lớn nhất trong việc bảo tồn các công trình kiến trúc thời Pháp là vấn đề pháp lý.
KTS Nguyễn Ngọc Tùng cho rằng hiện tại, các công trình chưa có khung pháp lý rõ ràng, nhiều công trình chưa xếp hạng. Khi chưa xếp hạng, công trình chưa được bảo vệ bắt buộc và dễ dàng bị phá bỏ.
Còn theo KTS Lê Duy Thanh, phần lớn công trình kiến trúc thời Pháp vẫn đang được sử dụng bởi các cơ quan nhà nước nên mọi hoạt động bảo tồn đều ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động thường nhật của các cơ quan này. Với biệt thự thì tình hình còn phức tạp hơn khi 1 căn biệt thự có thể có nhiều chủ sở hữu khác nhau, dẫn đến khó đạt được sự thống nhất trong việc tu bổ và bảo tồn.
"Trường hợp biệt thự số 49 Trần Hưng Đạo là ví dụ điển hình khi tôi đã tham gia đánh giá khảo sát và đề xuất giải pháp bảo tồn từ năm 2014 nhưng phải 10 năm sau, công trình mới hoàn tất quá trình bảo tồn. Nếu không tháo gỡ được vướng mắc về pháp lý và cơ chế quản lý thì các giải pháp kỹ thuật hay nguồn lực tài chính cũng khó có thể phát huy hiệu quả". - KTS cho hay.
Thực trạng bảo tồn kiến trúc thời Pháp hiện nay chủ yếu mới dừng lại ở việc “làm mới” công trình, trong khi cộng đồng đôi khi chưa hiểu hết giá trị của chúng – không chỉ là hình thức thẩm mỹ mà còn là cấu trúc và kỹ thuật bên trong. Do đó, để bảo tồn theo hướng bền vững và gắn với hiệu quả kinh tế - xã hội cần sự tham gia đồng bộ của nhiều cấp, từ chuyên môn đến cộng đồng. bảo tồn theo hướng bền vững, kết hợp trùng tu chuẩn mực và tái sử dụng thích ứng, chính là con đường để vừa giữ gìn bản sắc kiến trúc, vừa tạo động lực phát triển kinh tế – văn hóa – xã hội trong bối cảnh đô thị hiện đại./.
