Theo thống kê chưa đầy đủ, hiện nay nước ta có hơn 20.000 thư viện công cộng, không gian đọc cộng đồng và hơn 100 thư viện tư nhân. Với cách thức hoạt động đa dạng, hình thức phục vụ linh hoạt, trong những năm qua, các thư viện cộng đồng, thư viện tư nhân đã có những đóng góp rất tích cực vào việc phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng.
Tuy nhiên, phần lớn trong số này đang hoạt động trong điều kiện thiếu nhân lực chuyên trách và đặc biệt gặp khó khăn về cơ chế hỗ trợ, duy trì hoạt động - nhất là trong bối cảnh nhiều địa phương đang thực hiện sáp nhập cấp xã/phường theo chủ trương tinh gọn bộ máy.
Vậy hướng đi nào để phát huy nguồn lực xã hội trong phát triển văn hóa đọc đối với thư viện cộng đồng, thư viện tư nhân trong bối cảnh hiện nay?
Là người đã có hơn 25 năm làm việc trong ngành xuất bản và nhiều năm dành tâm huyết phát triển văn hóa đọc, đặc biệt là trong việc kết nối và hỗ trợ xây dựng thư viện cộng đồng, thư viện trường học trên khắp cả nước, ông Vũ Trọng Đại, Giám đốc Công ty cổ phần Xuất bản Khoa học và Giáo dục Thời Đại (TIMES), cho biết, thư viện cộng đồng và thư viện tư nhân được công nhận trong Luật Thư viện (ban hành ngày 21/11/2019). Đây là bước tiến đáng kể về chính sách, mở ra không gian phát triển mới ngoài khu vực nhà nước, đóng góp tích cực vào việc học tập ngoài nhà trường, học tập suốt đời. Mạng lưới thư viện cộng đồng, thư viện, không gian đọc tư nhân với nhiều hình thức hoạt động sáng tạo, linh hoạt đã và đang đóng góp tích cực cho môi trường khuyến đọc, khuyến học và học tập suốt đời.
Tuy nhiên, dù nước ta có số lượng thư viện cộng đồng, thư viện tư nhân cao so với các nước trong khu vực Đông Nam Á, nhưng có một thực tế là nhiều thư viện này hiện nay đang gặp khó khăn trong hoạt động. Về nguyên nhân gốc rễ của hiện trạng này, ông Vũ Trọng Đại cho rằng: “Sự hình thành của thư viện cộng đồng và thư viện tư nhân tại Việt Nam có nguồn gốc từ những hoạt động tự phát nên rất khó để có thể vận hành một cách bài bản theo cách quản trị của tổ chức chuyên nghiệp về đọc. Ngoài ra, yếu tố về nguồn nhân lực, nguồn kinh phí không ổn định thường xuyên (vì phụ thuộc vào sự tài trợ) dẫn đến nguồn bổ sung tài liệu cũng bấp bênh. Và có nguyên nhân nữa là môi trường xung quanh thư viện”.
Để các loại hình thư viện cộng đồng, thư viện tư nhân duy trì hoạt động và phát triển bền vững, theo ông Vũ Trọng Đại có 4 yếu tố then chốt. Thứ nhất là xây dựng được cơ chế, cách thức quản trị thư viện một cách bài bản. Thứ hai là cần có đội ngũ chuyên trách. Thứ ba là phải giải quyết được vấn đề về kinh phí thường xuyên. Thứ tư là những chính sách khuyến khích, hỗ trợ cho các loại hình thư viện này.
Một trong những khó khăn được nhắc đến nhiều nhất là nguồn kinh phí hoạt động. Đây là một bài toán rất lớn cần phải giải quyết. Tuy nhiên, theo ông Vũ Trọng Đại đây chưa phải là yếu tố quyết định duy nhất đến chất lượng hoạt động của thư viện cộng đồng, thư viện tư nhân mà còn rất nhiều yếu tố khác. Hiện nay cũng vẫn còn một số khoảng trống trong cơ chế hỗ trợ, quy định pháp lý dành cho các thư viện ngoài công lập. Vì thế cần phải huy động các nguồn lực từ xã hội hóa.
“Để công tác xã hội hóa có hiệu quả, yếu tố đặc biệt quan trọng là sự tham gia một cách tích cực và có sự hướng dẫn của Nhà nước, các cơ quan, ban, ngành trực tiếp đang phụ trách lĩnh vực thư viện. Xã hội hóa không chỉ có nghĩa về huy động nguồn kinh phí mà còn là sự hướng dẫn trong việc vận dụng Luật Thư viện ra sao. Các cơ quan phụ trách quản lý về công tác thư viện cần phải là cầu nối giữa mạng lưới thư viện tư nhân, thư viện cộng đồng với các cơ quan ban hành nhiệm vụ như thư viện quốc gia hoặc những hệ thống thư viện công để hỗ trợ cho họ trong việc quản trị thư viện và xây dựng các hoạt động thường xuyên trong thư viện. Thậm chí cần là cầu nối, kết nối với các doanh nghiệp, các mạnh thường quân cùng tham gia vào quá trình xây dựng và vận hành thư viện tư nhân thư viện cộng đồng” - Ông Vũ Trọng Đại phân tích.
Để duy trì hoạt động đọc, hiện nay đã có nhiều mô hình kết hợp như không gian đọc kết hợp với kinh doanh, ví dụ như cà phê sách, phòng đọc thân thiện kết hợp với một số dịch vụ thu phí. Chúng ta có thể mở những không gian thư viện hoặc phòng đọc trong trong các cụm dân cư, các tổ dân phố, kết hợp giữa bảo tàng với thư viện...
Thực tế cuộc sống đã minh chứng rõ vai trò quan trọng của thư viện cộng đồng và thư viện tư nhân trong việc lan tỏa văn hóa đọc - đặc biệt trong bối cảnh nhiều nơi còn thiếu thốn về điều kiện tiếp cận tri thức. Tuy nhiên, để những thư viện này tồn tại bền vững, phát huy vai trò và huy động được nguồn lực xã hội, giải pháp thì có nhưng để thực thi được không hề dễ dàng. Vì vậy rất cần có sự vào cuộc đồng bộ từ nhà nước, doanh nghiệp, người dân và cả những người làm công tác quản lý văn hóa tâm huyết để công cuộc phát triển văn hóa đọc đi vào thực chất.
