Ứng dụng công nghệ số trong thư viện - Giải pháp đột phá lan tỏa văn hóa đọc

Trong giai đoạn hiện nay, khi công nghệ thông tin phát triển, tài nguyên thông tin gia tăng nhanh chóng, đa dạng và yêu cầu của người sử dụng có nhiều thay đổi đã tác động đến cách thức triển khai hoạt động của các thư viện. Chuyển đổi số trở thành động lực lớn nhất tạo ra sự phát triển đột phá trong hoạt động của thư viện và được xem là xu hướng phát triển tất yếu.
Là "đầu tàu" của ngành thư viện nước nhà, từ năm 2022, Thư viện Quốc gia Việt Nam đã nỗ lực thực hiện đồng bộ các nhiệm vụ rất quan trọng và có ý nghĩa đối với ngành thư viện nói riêng và bạn đọc trong và ngoài nước nói chung. Đó là: Thực hiện việc tập huấn xây dựng thư viện số với các đợt tập huấn toàn quốc hàng năm chuyên về số hóa tài liệu và xây dựng thư viện số, mỗi năm thực hiện một mảng nội dung; Chủ động tận dụng mọi nguồn lực để thúc đẩy nhanh, mạnh công tác số hóa tài liệu, xây dựng các bộ sưu tập số, nhanh chóng xử lý để đưa ra phục vụ bạn đọc. Tính từ năm 2021 đến nay, Thư viện Quốc gia Việt Nam đã số hóa được 1,5 triệu trang tài liệu.

Ông Nguyễn Xuân Dũng - Giám đốc Thư viện Quốc gia Việt Nam cho biết, đối với 2 nhiệm vụ lớn là Số hóa tài liệu quốc gia và Xây dựng mục lục liên hợp quốc gia, Thư viện Quốc gia Việt Nam đã đưa vào kế hoạch hằng năm để thực hiện chỉnh lý dữ liệu, xử lý hồi cố dữ liệu mô tả về tài liệu cho gần 1 triệu biểu ghi thư mục. Mặt khác, thư viện cũng đã tiến hành hướng dẫn các thư viện toàn quốc chuẩn hóa, chỉnh sửa, làm sạch dữ liệu để chuẩn bị cho giai đoạn tích hợp dữ liệu ngay khi được Nhà nước đầu tư phần mềm chuyên dụng.

Dù công tác chuyển đổi số đã có nhiều thành tựu và tạo ra nhiều cơ hội cho cả Thư viện lẫn bạn đọc, song Thư viện Quốc gia Việt Nam cũng phải đối diện với những khó khăn, thách thức trong quá trình ứng dụng công nghệ số vào hoạt động thư viện, đó là khẳng định của ông Nguyễn Xuân Dũng.

"Chính sách đầu tư của nhà nước đối với ngành thư viện nói chung và Thư viện Quốc gia Việt Nam nói riêng chưa phù hợp, chưa đảm bảo cho sự phát triển Thư viện Quốc gia Việt Nam một cách hiện đại, đồng bộ và có tính bền vững. Nguồn tài nguyên thông tin phục vụ người sử dụng khai thác dù được quan tâm đầu tư nhưng chưa phát triển được nhiều dữ liệu số hóa hay các cơ sở dữ liệu mua quyền truy cập trực tuyến. Vấn đề bản quyền thì khung pháp luật chưa hoàn thiện do quy định về số hóa, lưu trữ, sao chép, cung cấp trực tuyến còn chưa rõ ràng hoặc chưa theo kịp công nghệ. Đặc biệt là sự xung đột giữa “quyền tiếp cận” và “quyền sở hữu” bởi Thư viện phải phục vụ bạn đọc rộng rãi, nhưng đồng thời bị ràng buộc chặt chẽ bởi luật Bản quyền và quyền liên quan".

Cũng theo ông Nguyễn Xuân Dũng, để khắc phục các rào cản trong việc thực thi các quy định của pháp luật về quyền tác giả trong chuyển đổi số đối với thư viện, các thư viện cần Chỉ số hóa và phục vụ bạn đọc các tài liệu nằm ngoài phạm vi bảo hộ bản quyền; Thực hiện các biện pháp bảo vệ bằng công nghệ (TPM) để hỗ trợ phổ biến tài nguyên thông tin số và hạn chế việc vi phạm. Bên cạnh đó cần tăng cường tính chủ động của mỗi thư viện trong thực thi vấn đề bản quyền tác giả bằng việc: Giáo dục bản quyền; Kêu gọi tác giả đóng góp hoặc tạo Giấy phép mở; Triển khai mô hình Mượn kỹ thuật số có kiểm soát; Chỉ định nhân viên chuyên trách để giải quyết vấn đề bản quyền; Biên soạn tài liệu hướng dẫn về bản quyền tài liệu trong thư viện; Thu thập dữ liệu về quyền tác giả; Biên mục dữ liệu Thông báo bản quyền. Nên kết nối đến các thư viện đã có nguồn tài nguyên thông tin mở, nguồn có bản quyền, chia sẻ kinh phí khai thác nếu có điều kiện.

Trong thời gian tới, Thư viện Quốc gia Việt Nam đặt mục tiêu trở thành thư viện số quốc gia thông minh, mở và bền vững của Việt Nam, là trung tâm tin cậy về tri thức, di sản số và dữ liệu khoa học, phục vụ công bằng mọi nhóm công dân, kết nối khu vực và thế giới.

Để thực hiện được các mục tiêu đó, Thư viện Quốc gia Việt Nam sẽ tập trung thực hiện các nhiệm vụ: Hoàn thiện hạ tầng công nghệ, xây dựng hạ tầng vững chắc cho chuyển đổi số của Thư viện Quốc gia Việt Nam và hỗ trợ các thư viện toàn quốc; Hoàn thiện hệ thống thiết bị và phần mềm chuyên dụng, đẩy mạnh số hóa tài liệu, xây dựng thư viện số quốc gia, nơi kết nối, tích hợp, chia sẻ nguồn tài nguyên thông quốc gia; Tăng cường tạo lập, phát triển các nguồn tài nguyên thông tin: Có kế hoạch và ưu tiên xây dựng các nguồn tài nguyên số hóa, liên kết, trao đổi, mua quyền truy cập các cơ sở dữ liệu trực tuyến; xây dựng kho tài liệu mở.

Chuyển đổi số được coi là động lực mới cho hoạt động thư viện. Đây vừa là cơ hội, vừa là thách thức rất lớn, đòi hỏi các thư viện vượt qua những khó khăn, tận dụng các cơ hội, ưu điểm nổi bật của công nghệ trong chuyển đổi số để tạo ra nhiều sản phẩm, dịch vụ mới, tăng cường truy cập, khai thác các nguồn tài nguyên tri thức đáp ứng nhu cầu của công chúng, từ đó nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả hoạt động thư viện.