Tại phiên họp toàn thể mới đây, Hội đồng Dân tộc của Quốc hội đã thẩm tra Tờ trình của Chính phủ về chủ trương đầu tư Chương trình mục tiêu quốc gia (CTMTQG) giai đoạn 2026 – 2035. Điểm nhấn quan trọng nhất là đề xuất hợp nhất 3 CTMTQG hiện hành (về xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo bền vững và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi) thành 01 Chương trình tổng thể duy nhất.
Khắc phục sự dàn trải, thống nhất một đầu mối
Báo cáo thẩm tra của Hội đồng Dân tộc thống nhất cao với sự cần thiết đầu tư Chương trình, coi đây là giải pháp căn cơ để giải quyết các vấn đề cấp bách về cơ sở hạ tầng, sinh kế và giảm nghèo, đặc biệt cho vùng khó khăn. Việc hợp nhất nhằm khắc phục triệt để tình trạng phân tán nguồn lực, chồng chéo về chính sách và đối tượng thụ hưởng tồn tại ở giai đoạn 2021-2025.
Về cấu trúc, Chương trình mới dự kiến được chia thành 02 Hợp phần chính để đảm bảo tính bao quát và thuận lợi quản lý:
Hợp phần 1: Xây dựng nông thôn mới và giảm nghèo bền vững (thực hiện trên phạm vi toàn quốc).
Hợp phần 2: Phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (nội dung đặc thù).
Có ý kiến đại biểu đề xuất điều chỉnh tên gọi Chương trình, thay dấu "chấm phẩy" bằng từ "và" để thể hiện sự gắn kết chặt chẽ hơn: Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo bền vững và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.
Tranh luận về cơ quan chủ trì và gánh nặng vốn đối ứng
Về cơ quan chủ trì, đa số ý kiến tán thành việc giao 01 cơ quan làm đầu mối quản lý chung. Tuy nhiên, liên quan đến phân công cụ thể cho từng hợp phần, vẫn còn những băn khoăn. Mặc dù có chỉ đạo giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chủ trì Hợp phần 1 và Ủy ban Dân tộc chủ trì Hợp phần 2, nhiều đại biểu lo ngại việc tách bạch quá rõ ràng có thể dẫn đến "xé lẻ" nguồn lực hoặc khó khăn trong phối hợp. Một số ý kiến đề nghị cân nhắc vai trò đồng chủ trì của Ủy ban Dân tộc do tính chất đặc thù của địa bàn và đối tượng thụ hưởng trọng tâm.
Về nguồn vốn, tổng vốn ngân sách trung ương dự kiến cho giai đoạn I (2026-2030) khoảng 553.603 tỷ đồng. Tuy nhiên, Hội đồng Dân tộc bày tỏ lo ngại về tỷ lệ vốn đối ứng của địa phương (chiếm khoảng 28% tổng vốn), cho rằng con số này tạo áp lực quá lớn cho các tỉnh nghèo. Cơ quan thẩm tra kiến nghị: Đối với các địa phương không tự cân đối được ngân sách, Ngân sách trung ương cần hỗ trợ 100%, không yêu cầu vốn đối ứng để đảm bảo tính khả thi.
Theo đại biểu Nguyễn Thị Sửu, Phó Trưởng Đoàn Đại biểu Quốc hội thành phố Huế, về cơ cấu vốn và tính khả thi, bà Sửu bày tỏ sự lo ngại đặc biệt về tính khả thi của việc huy động vốn cho giai đoạn 2026–2030. Theo bà Sửu, con số 400.000 tỷ đồng vốn địa phương là không khả thi. Lý do là nhiều tỉnh miền núi và dân tộc thiểu số hầu như không có nguồn lực đầu tư, ngân sách chỉ đủ chi thường xuyên. Từ những lập luận này, đại biểu Nguyễn Thị Sửu đề nghị Chính phủ cần giải trình cơ sở tính toán chi tiết con số 400.000 tỷ này, đồng thời đính kèm bảng phân bổ theo nhóm tỉnh cụ thể (như nhóm miền núi, đồng bằng) để có cái nhìn thực tế hơn.
Về vốn huy động, tỷ lệ 28% vốn huy động từ doanh nghiệp và cộng đồng cũng bị đánh giá là thiếu cơ sở thực tiễn. Đề nghị chỉnh sửa dự thảo Nghị quyết theo hướng xác định Ngân sách Trung ương, Tín dụng Chính sách, ODA và PPP là nguồn lực chính để đảm bảo tính thực tiễn.
Đối với các tỉnh đặc biệt khó khăn, đại biểu Nguyễn Thị Sửu đề nghị ghi rõ tỷ lệ đối ứng tối đa là 10%, trong đó Ngân sách Trung ương là chủ đạo.
Bên cạnh đó, cần bổ sung cơ chế huy động tín dụng chính sách thay vì chỉ trông chờ vào đóng góp của người dân.
Về nguyên tắc phân bổ vốn, một số đại biểu cho rằng báo cáo thẩm tra đã nêu khá đầy đủ nhưng thiếu phương pháp phân bổ cụ thể, dẫn đến nguy cơ xung đột khi triển khai. Các đại biểu kiến nghị Chính phủ xác định phương pháp phân bổ vốn dựa trên 3 tiêu chí chính: Tỷ lệ Dân tộc Thiểu số trong vùng; Diện tích Vùng Khó khăn; Quy mô Dân số Nông thôn.
Ngoài ra, đại biểu cho rằng cần tăng quyền chủ động địa phương, rõ nguyên tắc phân bổ phải đảm bảo tính minh bạch. Trong đó ngân sách Trung ương cần phân bổ theo công thức rõ ràng, minh bạch và Hội đồng Nhân dân cấp tỉnh chịu trách nhiệm phân bổ chi tiết để tăng quyền chủ động và cho phép lồng ghép các nguồn vốn khác.
Tăng cường phân cấp và tâm huyết của đại biểu
Về cơ chế quản lý, Thường trực Hội đồng Dân tộc ủng hộ phương án đẩy mạnh phân cấp: Trung ương chỉ quản lý tổng thể, ban hành cơ chế, hướng dẫn, giám sát; còn quyền phân bổ chi tiết và lựa chọn dự án sẽ giao cho địa phương.
Đồng thời, cơ quan thẩm tra tán thành việc kéo dài thời gian giải ngân vốn của giai đoạn 2021-2025 sang hết năm 2026 và đề nghị Quốc hội cho phép tiếp tục áp dụng các cơ chế đặc thù (theo Nghị quyết 111/2024/QH15) cho giai đoạn tới.
Tại phiên họp, nhiều đại biểu thể hiện sự thận trọng và tâm huyết: "Hết nhiệm kỳ, nếu chúng ta vội vàng, không thận trọng mà thông qua thì có lẽ sẽ là một dấu ấn không đẹp... Chúng ta phải thật sự trách nhiệm và tâm huyết khi hạ bút". Các đại biểu yêu cầu rà soát kỹ lưỡng để đảm bảo tính kế thừa, không bỏ sót đối tượng thụ hưởng và tránh xáo trộn khi chuyển giao giữa hai giai đoạn.
Dự kiến, sau khi hoàn thiện hồ sơ, Chính phủ sẽ trình Quốc hội xem xét, quyết định chủ trương đầu tư Chương trình này ngay tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV./.
