Những "nghệ sĩ không chuyên"
Màn hình led lớn tại sân khấu sân trường bừng sáng với hình ảnh đình làng, cây đa, bến nước, thuyền rồng quen thuộc của hội hát quan họ vùng Kinh Bắc xưa. Các liền anh, liền chị trong trang phục áo the, khăn xếp, áo mớ ba mớ bảy xuất hiện cùng làn điệu quan họ nổi tiếng “Ba quan mời trầu” cất lên trong sự điêu luyện, chuyên nghiệp. Những tập tục, lề lối của buổi hát quan họ truyền thống được thể hiện trọn vẹn bởi chính các bạn khối 11 thu hút cũng như nhận được tiếng vỗ tay tán thưởng của học sinh toàn trường.
Nguyễn Công Hải Anh, học sinh lớp 10A4 quê ở Bắc Ninh. Nhưng đây là lần đầu tiên em mặc trang phục áo the khăn xếp để vào vai liền anh. Hải Anh cho biết, tham gia hoạt động sân khấu hóa văn học dân gian lần này giống như một trải nghiệm hóa thân đặc biệt, để hiểu hơn những gì giáo viên Ngữ văn giảng về văn học dân gian truyền thống, đồng thời hiểu hơn về nét sinh hoạt văn hóa quê hương mình.
Câu hát cuối cùng từ các liền anh, liền chị vừa dứt, trên sân khấu đã nghe đồng thanh “Tôi ra đây có phải xưng danh không nhỉ?” của sân khấu chèo. Và rồi thị Mầu, kiểu nhân vật nữ lệch nổi tiếng trong vở chèo cổ Quan Âm Thị Kính xuất hiện, tung tẩy váy áo, lúng liếng đôi mắt, buông lời bỡn cợt thầy tiểu chốn cửa chùa. Đoạn trích “Thị Màu lên chùa” mang giá trị mẫu mực của loại hình chèo sân đình nói riêng cũng như sân khấu dân gian nói chung được tái hiện cũng bởi chính các em học sinh.
Nhân vật thị Mầu được đánh giá thách thức với ngay cả diễn viên chuyên nghiệp nhưng Trần Ngọc Trâm, học sinh lớp 10A10 đã hoàn thành xuất sắc vai diễn. Tuần trước buổi sinh hoạt chuyên đề “Sân khấu hóa tác phẩm văn học dân gian”, Trâm vừa ôn thi học kỳ 2 vừa tranh thủ tập luyện vào vai thị Mầu.
Phần học văn học dân gian, học sinh đều đã được học đoạn trích “Thị Mầu lên chùa”. Bản thân Trâm từng tự tập luyện, biểu diễn một phần nhỏ trích đoạn này trong giờ Ngữ văn ngay tại lớp học. Để chuẩn bị cho sinh hoạt chuyên đề lần này, các giáo viên tổ Văn đề nghị Trâm và các bạn em thực hiện sân khấu hóa hoàn thiện, đầy đủ trích đoạn.
“Dù em thích hát và cũng tham gia câu lạc bộ âm nhạc của trường nhưng phải thừa nhận vào vai trong đoạn trích này rất khó khi phải hát kết hợp diễn động tác. Có những đoạn lên rất cao. Em đã cố nghe nhiều lần rồi luyện để có thể phần nào diễn đạt được đặc trưng của nhân vật thị Mầu. Thêm vào đó em cũng thích lịch sử và văn hóa truyền thống nên cũng thuận lợi để thực hiện vai diễn lần này”, Trâm kể về hành trình nhập vai thị Mầu.
Đến thay đổi trong dạy và học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh
Tất bật lo cho học sinh 11A15 ở khu vực hậu trường từ trang phục đến nhẩm lại lời hát, điệu múa cho tiết mục “Hoa thơm, bướm lượn”, cô giáo Đỗ Kim Thoa, giáo viên tổ Văn cho biết văn học dân gian với thế hệ trẻ nói chung, học sinh phổ thông nói riêng đã trở nên xa cách do điều kiện xã hội thay đổi. Quá trình dạy học đòi hỏi một sự hình dung khi các em không còn mấy cơ hội tham gia vào hoạt động diễn xướng của bất kỳ loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống nào, kể cả từ góc độ người thưởng thức.
Lời hát, lời thoại đến cả lề lối, cách thức biểu diễn của nhiều loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống phổ biến của đồng bằng Bắc Bộ như chèo, quan họ... được mô tả trong các văn bản dạy học luôn thách thức suốt cả quá trình dạy học. Làm sao để học sinh hiểu, thấm và có thể nuôi dưỡng tình yêu với các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc? Sân khấu hóa được lựa chọn trong hoạt động chuyên môn của tổ văn được trường THPT Nguyễn Trãi- Ba Đình, Hà Nội lựa chọn và thực hiện trong nhiều năm qua.
“Tham gia vào hoạt động sân khấu hóa các tác phẩm văn học dân gian, học sinh không bị hạn chế ở văn bản sách giáo khoa và phải cố gắng tưởng tượng ra toàn bộ không gian, lề thói, cách thức cũng như điệu bộ của các nghệ sĩ dân gian khi thực hành diễn xướng các loại hình nghệ thuật truyền thống. Khi được hóa thân vào nhân vật chính là lúc các con học sinh được thực hành”, cô Kim Thoa chia sẻ.
Thay đổi lớn nhất trong việc xây dựng các chuyên đề của tổ Văn theo chương trình giáo dục phổ thông mới 2018 nằm ở việc nếu trước kia tất cả quá trình tổ chức đến thực hiện đều do chính giáo viên đảm nhiệm thì những năm trở lại đây, giáo viên đóng vai trò hướng dẫn, đồng hành còn học sinh được tham gia tất cả các khâu để cuối cùng sân khấu trường trở thành không gian thực hành diễn xướng của chính các em.
Cô Nguyễn Thị Phương Lan, Phó hiệu trưởng phụ trách trường THPT Nguyễn Trãi- Ba Đình, Hà Nội khẳng định việc thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới 2018 nhằm phát huy phẩm chất và năng lực của người học được thực hiện với tất cả các môn học, hướng đến việc cho học sinh tăng cường hoạt động trải nghiệm thực tế và ứng dụng vào thực tiễn.
Với những bộ môn thuộc về khoa học tự nhiên sẽ gắn với hoạt động giáo dục như Stem. Còn đối với những môn xã hội, nhà trường tổ chức thực hiện những chuyên đề có sức lan tỏa và ảnh hưởng hấp dẫn rất lớn đến học sinh. Từ tháng 3, nhà trường đã tổ chức chuyên đề: “Đất nước nhìn từ biển” của bộ môn Lịch sử và Địa lý Việt Nam.
“Sân khấu hóa tác phẩm văn học dân gian” được tổ Văn lựa chọn và giáo viên ở vai trò hướng dẫn, đồng hành để các con được khám phá những năng lực của mình. Các con trở thành những nhà đạo diễn, biên đạo, diễn viên. Chính điều này tạo nên sức hấp dẫn, lan tỏa của chương trình chuyên đề. Đồng thời, cách tiếp cận bài học sẽ trở nên gần gũi thiết thực và học sinh nhớ lâu, nhớ sâu kiến thức hơn”, cô Phương Lan chia sẻ.
Môn Ngữ văn theo chương trình giáo dục phổ thông 2018 hướng tới phát triển kỹ năng. Giáo viên, học sinh thoát tình trạng đọc chép, học và thi theo văn mẫu; Học sinh được mở rộng vốn đọc, học phương pháp chung, không học thuộc văn bản máy móc. Thực tế này đòi hỏi các nhà trường, các tổ chuyên môn và từng giáo viên thay đổi, sáng tạo bằng nhiều hình thức. Sân khấu hóa văn học dân gian, trong đó học sinh được đặt ở vị trí chủ thể được trường THPT Nguyễn Trãi, Ba Đình lựa chọn, triển khai và tạo nên dư âm đặc biệt về nhận thức, cảm xúc cho cả thầy và trò.
