Các vướng mắc về pháp lý khi triển khai hợp đồng xã hội

Sự cần thiết của việc triển khai mô hình hợp đồng xã hội (HĐXH)

Theo báo cáo tiến độ về phòng, chống HIV/AIDS năm 2014 gửi Liên hợp quốc: ở Việt Nam, các tổ chức xã hội đã đóng góp từ 25-50% trong việc cung cấp trực tiếp một số dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS mà các tổ chức xã hội có lợi thế.

Tuy nhiên, hầu hết các tổ chức xã hội hoạt động trong lĩnh vực này đều do kinh phí của các tổ chức quốc tế tài trợ. Việc nguồn tài chính này bị cắt giảm buộc chúng ta phải tìm giải pháp thay thế để huy động sự tham gia của các tổ chức xã hội trong phòng, chống HIV/AIDS.

Hợp đồng xã hội ra đời trong bối cảnh đó. Đây là hình thức các cơ quan của nhà nước ký hợp đồng trực tiếp với các tổ chức xã hội để cung cấp một số các dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS, sử dụng nguồn ngân sách nhà nước.

“Huy động các tổ chức xã hội tham gia phòng chống HIV/AIDS nói chung cũng như trực tiếp cung cấp các dịch vụ phòng chống HIV/AIDS nói riêng đã là chủ trương của Đảng và Nhà nước, thể hiện cả trong Chỉ thị gần đây nhất là Chỉ thị 07 của Ban Bí thư Trung ương. Chủ trương này cũng được thể hiện trong Luật phòng chống HIV/AIDS và Chiến lược quốc gia kết thúc dịch bệnh AIDS vào năm 20230. Do vậy việc triển khai mô hình hợp đồng xã hội chính là một giải pháp huy động các tổ chức xã hội tham gia cung cấp dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS bằng nguồn ngân sách nhà nước” - Ths.BS Đỗ Hữu Thủy, Phó trưởng phòng - Phòng Dự phòng lây nhiễm HIV - Cục Phòng chống HIV/AIDS cho biết về sự cần thiết của việc triển khai mô hình HĐXH.

Rào cản pháp lý khi triển khai mô hình HĐXH

Chúng ta đang triển khai thí điểm HĐXH từ năm 2022 tại 9 tỉnh, thành phố, tuy nhiên bằng tiền ngân sách các tổ chức quốc tế hỗ trợ theo định hướng quản lý ngân sách nhà nước.

Giải thích việc không thể sử dụng ngân sách nhà nước để thí điểm hoặc triển khai ngay HĐXH, BS Thủy cho biết: “không phải chúng ta không có tiền cho công tác phòng chống HIV/AIDS mà vì đang gặp vướng mắc về cơ chế pháp lý”.

Các dịch vụ phòng chống HIV/AIDS chưa nằm trong danh mục dịch vụ công theo QĐ 1387/QĐ-TTg nên không được sử dụng tiền ngân sách để ký hợp đồng; Tổ chức xã hội chỉ là các nhóm dựa vào cộng đồng không đủ tư cách pháp nhân để tham gia đấu thầu theo Luật đấu thầu; Các tổ chức xã hội không phải đơn vị sự nghiệp công lập nên không áp dụng được Nghị định 32 về đặt hàng hoặc đấu thầu các dịch vụ về y tế dự phòng; Hiện chưa có thông tư văn bản, quy phạm pháp luật quy định về định mức kinh tế - kỹ thuật và khung giá cho các dịch vụ HIV.

Anh Nguyễn Văn Thanh, trưởng nhóm cộng đồng Hạt giống, tỉnh Bình Dương chia sẻ: đã nhiều lần họp để bàn về việc phát triển từ một tổ chức cộng đồng LGBT trở thành một doanh nghiệp hoặc tổ chức xã hội có tư cách pháp nhân, thế nhưng không khả thi:

“Vấn đề pháp lý, tài chính, về giấy tờ rất khó. Khi thành lập DNXH bắt buộc phải có nguồn tài chính ổn định, có vốn, tụi em nếu đứng ra làm thì nguồn vốn không có. Cũng có giải pháp nhưng thực ra hơi quá tầm, vì trình độ chung của nhóm hiện tại đa số các bạn là THPT, không có kiến thức chuyên môn, nếu trở thành DNXH phải tuyển dụng thêm các chức danh như kế toán, còn nếu để các thành viên trong nhóm đảm nhận thì không khả thi” - anh Thanh nói.

Về phía các doanh nghiệp xã hội, hoạt động mua sắm, quản lý sử dụng vốn hiện nay chịu sự điều chỉnh của Luật đấu thầu. Theo anh Tống Văn Nam, Giám đốc Doanh nghiệp xã hội Kết nối trẻ ở Bình Dương nếu không có sự hỗ trợ từ các cơ quan nhà nước thì 1 doanh nghiệp non trẻ như thế này khó mà thực hiện được đấu thầu, một quy trình phức tạp.

“Mô hình thí điểm qua hình thức đấu thầu thì khá phức tạp., đặc biệt với 1 doanh nghiệp non trẻ, trước giờ là CBO (tổ chức xã hội dựa vào cộng đồng) giờ nhảy sang đấu thầu thì quá khó khăn . Vì là việc đấu thầu khó khăn nên thời gian thực thi của hợp đồng đáng lẽ 1 năm thì bị rút ngắn xuống , với số lượng đầu ra còn cao thì áp lực cho các doanh nghiệp xã hội. Ví dụ như Kết nối trẻ , hợp đồng đáng lẽ phải thực hiện trong vòng 1 năm nhưng Kết nối trẻ chỉ thực hiện trong hơn 2 tháng , việc phải chạy 1 chỉ số cao trong thời gian ngắn nên chất lượng chương trình không được đảm bảo”.

Lộ trình hoàn thiện hành lang pháp lý

Với bối cảnh hiện tại, đại diện Cục phòng chống HIV/AIDS – BS Đỗ Hữu Thủy cho rằng, có 3 nhóm việc cần tập trung để tháo gỡ khó khăn.

Thứ nhất, phải giải quyết được rào cản về pháp lý vì nếu không giải quyết được thì dù có ngân sách chúng ta cũng không thực hiện được HĐXH.

Thứ 2, bên A là cơ quan nhà nước phải sẵn sàng cho hoạt động này, tức phải có năng lực trong dự báo tình hình dịch, lập kế hoạch can thiệp trong đó tính toán mức độ đóng góp của các tổ chức xã hội thế nào? Phải có năng lực trong tổ chức đấu thầu, năng lực quản lý các hợp đồng bao gồm theo dõi, giám sát, thanh lý hợp đồng. Và một điều nữa đó là lòng tin vào các tổ chức xã hội, coi các tổ chức này là đối tác.

Thứ 3, các tổ chức xã hội cũng phải có năng lực và sẵn sàng tham gia. Sau này hợp đồng xã hội thực hiện minh bạch nhất sẽ là đấu thầu mở. Để thực hiện được các tổ chức xã hội phải có tư cách pháp nhân. Ngoài tư cách pháp nhân cần có năng lực cung cấp dịch vụ vì hầu hết các dịch vụ phòng chống HIV/AIDS đều là các dịch vụ có điều kiện khi cung cấp; các tổ chức xã hội cũng phải có năng lực quả trị tổ chức, tài chính, thuế…Và đơn giá các dịch vụ cũng phải đủ hấp dẫn, nói cách khác là các tổ chức xã hội phải sống được nếu ký hợp đồng cung cấp dịch vụ.

Về lộ trình hoàn thiện hàng lanh pháp lý, đưa mô hình HĐXH phát triển và mở rộng. BS Thủy cho biết: dù nhiều hoạt động không thuộc thầm quyền hoặc chức năng cảu Bộ Y tế nhưng chúng tôi cngx đặt lộ trình, những việc nào Bộ Y tế sẽ phải làm và những việc nào chúng tôi sẽ vận động các Bộ ngành cũng như Chính phủ để có thể hoàn thiện nhằm tạo khung pháp lý.

Cụ thể: giai đọan 2024-2025 sẽ sửa đổi bổ sung được QĐ 1387 của Thủ tướng cũng như Nghị định 32 của Chính phủ. Năm 2026: tập huấn hướng dẫn địa phương về QĐ 1387 sửa đổi cũng như xây dựng định mức kinh tế kỹ thuật, khung giá nâng cao năng lực cho các tổ chức xã hội dựa vào cộng đồng (CBO) và Trung tâm kiểm soát bệnh tật (CDC) các địa phương. Giai đoạn 2027-2028: hỗ trợ CDC tỉnh tổ chức đấu thầu, nâng cao năng lực đấu thầu cho CBO và có thể triển khai HĐXH ra toàn quốc.

Mời quý vị nghe toàn bộ nội dung chương trình tại đây