Theo các nguồn tư liệu lịch sử, trong đó có sách “Tính Thị khảo lược” họ Trương xuất hiện ở nước ta rất sớm. Cho đến ngày nay, ở Việt Nam số người mang họ Trương chiếm tỷ lệ 2,2% dân số với khoảng hơn 2 triệu người, chủ yếu người Kinh và các dân tộc Hoa, Chăm, Thổ, Sán Dìu…
TS Trương Minh Tiến, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao TP Hà Nội trong nghiên cứu của mình cho biết, dòng họ Trương Việt Nam có khoảng 300 chi, sinh sống ở 50 tỉnh, thành trong cả nước, tuy không phải là dòng họ lớn như các dòng họ Nguyễn, Trần, Lê, Phạm… nhưng là một trong những dòng họ khoa bảng có nhiều đóng góp cho đất nước.
“Cùng với các dòng họ khác, họ Trương đã đóng góp tích cực cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc kiến lập nên những truyền thống văn hóa quý báu của dân tộc, trong đó có truyền thống hiếu học khoa bảng. Họ Trương cũng đã đóng góp cho đất nước nhiều vị đại khoa, nhà khoa bảng dưới các triều đại quân chủ Trần Lê Nguyễn, đặc biệt là trong 82 bia Tiến sĩ Văn Miếu Quốc Tử Giám thì dòng họ Trương Việt Nam có tới 11 vị” - TS Trương Minh Tiến nhấn mạnh.
Tuy số lượng không nhiều nhưng các vị đại khoa họ Trương đều đạt được hầu hết các học vị khoa bảng từ Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa đến Phó bảng, Sinh đồ, cử nhân… Trong đó, nhiều vị đại khoa đã giữ những cương vị quan trọng nhất trong triều đình như tể tướng, thượng thư…
Trong suốt chiều dài lịch sử, thời nào cũng có danh nhân họ Trương nổi tiếng ở nhiều lĩnh vực từ văn hóa, nhà sử học, nhà thơ, nhà chính trị, nhà ngoại giao. Có thể kể đến như danh nhân Trương Hanh, Trương Xán thời Trần, rồi Trương Quang Trạch, Trương Công Giai thế kỷ 17, Trương Quốc Dụng, Trương Đăng Quế, Trương Định, Trương Vĩnh Ký…
TS Nguyễn Trí Sơn, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh cho biết trên địa bàn Hà Tĩnh dòng họ Trương có nhiều nhánh như Trương Quang, Trương Quốc, Trương Văn, trong đó chi nhánh Trương Quang có nhiều điểm đặc biệt.
“Trương Quang là dòng họ lớn định cư lâu đời trên mảnh đất tỉnh Hà Tĩnh, có gốc từ Nam Đàn tỉnh Nghệ An thiên cư vào mảnh đất Hà Tĩnh đến nay đã đến 7 thế kỷ, có 16 tiểu chi và trên 1.000 xuất đinh, định cư tại các huyện Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Hương Khê, Kỳ Anh, thành phố Hà Tĩnh, có nhà thờ Đại Tôn. Các chi họ đều có nhà thờ riêng như hạch Đại là quê hương của giám sát ngự sử, Tiến sĩ Trương Quang Trạch, còn chi ở Thạch Linh là quê hương của Trung Dũng Đại tướng Quân Trương Quang Triệu. Về nhân vật lịch sử Trương Quang Trạch có rất nhiều tài liệu ghi chép”.
Trong số danh nhân họ Trương, có một vị quan được mệnh danh là vị “Quan tiết bất đáo” ở thế kỷ 17, đó chính là Tiến sĩ Trương Công Giai. Ông là một trong 3 vị đỗ Tiến sĩ trẻ nhất của dòng họ Trương và cũng là một trong những vị Tế tửu (tức Hiệu trưởng) Quốc Tử Giám góp phần đào tạo nhân tài cho đất nước và để lại nhiều tác phẩm bia ký và văn thơ. Ở ông, cả tài và đức đều vẹn toàn, ông luôn nêu cao quan điểm “làm quan để giúp vua, giúp đời” và đã đem tất cả những tinh túy ấy để xây dựng nước nhà.
TS Nguyễn Văn Tú, Phó Giám đốc Trung tâm hoạt động văn hóa khoa học Văn Miếu- Quốc Tử Giám chia sẻ, trong 43 năm làm quan, Tiến sĩ Trương Công Giai đã kinh qua hơn chục chức quan, minh chứng ông là một vị quan toàn tài. “Trương Công Giai đỗ Tiến sĩ khi ông còn rất trẻ, mới tròn 20 tuổi, trẻ nhất của khoa thi này. Ông đã trải qua nhiều chức quan và ở chức quan nào ông cũng đảm nhiệm tốt và có những cống hiến. Đánh giá về Trương Công Giai không thể không nhắc đến câu “Quan tiết bất đáo” rất nổi tiếng của ông, nó thể hiện thái độ và tư tưởng làm quan của một vị quan thanh liêm, chính trực”.
Bên cạnh đó, nhiều vị danh nhân họ Trương là những vị khai mở truyền thống khoa bảng của một vùng đất. Tiêu biểu như Trương Đăng Quế, người mở đầu con đường khoa cử vùng đất Quảng Ngãi và cũng là vị Tổng tài Quốc sử quán đầu tiên của triều Nguyễn. Với hơn 43 năm làm quan, phụng sự 4 đời vua Nguyễn trải nhiều trọng chức, Trương Đăng Quế đã có những đóng góp cả về quân sự, cả về văn hóa giáo dục, đặc biệt là việc lập địa bạ, đinh bạ 6 tỉnh Nam Kỳ. Ông còn là thầy dạy của vua Thiệu Trị và các công chúa như Nguyệt Đình, Huệ Phố, Mai Am thời nhà Nguyễn cùng một số quý tộc nổi tiếng khác như Tùng Thiện Vương, Tuy Lý Vương.
Không chỉ là “một vị quan tốt, một người Thầy giỏi”, Hoàng Giáp Trương Đăng Quế còn để lại nhiều tác phẩm thơ văn và tham gia biên soạn các bộ sử và điển lệ. Trong sách “Đại Nam chính biên liệt truyện” có đoạn chép về ông: “Trương Đăng Quế lúc làm quan giữ mình khiêm tốn, chính trực, kiến văn nhiều, xử đoán khéo, làm quan hơn 40 năm, ngồi ở chức Tể tướng mà ăn mặc giản tiện, sơ sài, không khác gì lúc chưa làm quan”. Khi thấy mình đã già, Trương Đăng Quế nhiều lần dâng sớ xin hưu trí, mãi đến lần thứ 6 vào năm 1863 mới được vua chấp thuận. Ông về sống thanh bạch tại quê nhà, nhưng mỗi khi có việc trọng, nhà vua vẫn cho người đến hỏi ý kiến và luôn được trọng dụng.
Một danh nhân họ Trương khác không thể không nhắc tới là nhà bác học Trương Vĩnh Ký. Thông thạo 27 thứ tiếng, để lại 121 tác phẩm, là chủ tờ báo đầu tiên tại Việt Nam, tờ Gia Định báo. Dù cuộc đời thăng trầm cùng những biến cố của thời thế, song với một khối lượng tác phẩm đồ sộ để lại cho hậu thế ở rất nhiều lĩnh vực như ngôn ngữ, lịch sử, địa lý, văn hoá… Trương Vĩnh Ký được coi là “ Toàn cầu bác học danh gia”. Năm 1874, ông được thế giới bầu chọn và đứng thứ 17 trong số 18 người “ Thế giới Tập bát văn hào” của thế kỷ XIX.
Còn rất nhiều danh nhân họ Trương khác có đóng góp trên nhiều lĩnh vực như Bình Tây Đại nguyên soái Trương Định, thủ lĩnh khởi nghĩa Yên Thế Trương Văn Thám (tức Hoàng Hoa Thám)… Di sản mà họ Trương để lại vô cùng phong phú và có giá trị lịch sử đặc biệt được lưu truyền đến ngày nay, chứa đựng và tôn thêm nhiều giá trị văn hóa, lịch sử, làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa nước nhà. Dù có những thăng trầm của lịch sử nhưng người họ Trương đời nối đời đồng hành và đóng góp cho sự phát triển của quốc gia./.
