Câu chuyện về vai trò người thầy lại trở nên thời sự hơn bao giờ hết khi người thầy đang đứng ở “giao lộ” giữa một bên là truyền thống “tôn sư trọng đạo”, “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” đã kết tinh qua hàng nghìn năm và một bên là làn sóng công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI) đang cuộn trào, làm thay đổi tận gốc cách dạy và học của con người. Trong bối cảnh đất nước đặt mục tiêu đến năm 2030 trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao, và đến năm 2045 trở thành nước phát triển có thu nhập cao. Câu hỏi đặt ra là: Làm sao giữ được hồn cốt “tôn sư trọng đạo” mà vẫn không lỡ chuyến tàu công nghệ, nhất là trí tuệ nhân tạo?
Từ góc độ của một người từng là học trò, từng đứng trên bục giảng và thấu hiểu những tác động to lớn của công nghệ số, AI đến mọi mặt của đời sống kinh tế xã hội, người viết xin bàn luận một vài khía cạnh, vừa mang tính trải nghiệm cá nhân, vừa dựa trên các định hướng khách quan từ chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.
Từ truyền thống hiếu học, trọng thầy đến giáo dục thời nay
Truyền thống hiếu học, trọng thầy của người Việt đã được hun đúc từ rất sớm. Ngay từ thế kỷ X đến XIX, dưới ảnh hưởng của Nho học, chữ Hán là văn tự chính thống; hình ảnh thầy đồ (ông giáo làng) là những nhà Nho đạo hạnh, uyên thâm, được người dân kính trọng như “người giữ đạo học” của cả cộng đồng. Cha mẹ dù nghèo hay giàu đều cố gắng cho con đi học “muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy”. Khi gửi con cho thầy thì “tiên học lễ, hậu học văn”, cả gia đình với lễ vật trầu cau, hương đèn kính cẩn dâng trước bàn thờ Khổng Tử, xin thầy nhận trò. Có con em được đi học là niềm tự hào không chỉ của một nhà mà của cả xóm, cả làng.
Trong lớp học xưa, bên cạnh tấm lòng kính thầy còn là “kính chữ thánh hiền”. Người học phải ngồi ngay ngắn, giữ sách vở sạch sẽ; chữ viết ra không được vứt bừa bãi, phải gom lại rồi đem đốt. Nếu nhà nghèo không có giấy thi trò viết trên đất, trên cát rồi xóa đi, không được để ai giẫm lên chữ. Những quy tắc nhỏ đó tạo nên một hệ giá trị lớn, đó là coi trọng tri thức, tôn trọng người trao tri thức, xem việc học là con đường để nên người và giúp đời. Không phải ngẫu nhiên mà sử sách lưu danh bao tấm gương hiếu học như Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Hiền, Nguyễn Quán Nho… Sinh ra trong nghèo khó, họ vẫn bền bỉ theo đuổi con chữ, không có tiền mua đèn dầu thì mượn trăng sao, mượn đom đóm làm đèn, học mọi lúc mọi nơi rồi đỗ đạt, góp công xây dựng đất nước. Những câu chuyện ấy đã trở thành những huyền thoại trong giáo dục truyền cảm hứng cho biết bao thế hệ.
Ngày nay, từ lớp học vùng cao đến giảng đường đại học, truyền thống hiếu học ấy vẫn tiếp nối, như những em nhỏ đi bộ hàng cây số đến trường; học sinh khuyết tật viết bằng chân nhưng vẫn dự thi học sinh giỏi; con em gia đình khó khăn giành học bổng quốc tế… Tất cả cho thấy tinh thần hiếu học, tôn sư trọng đạo vẫn là mạch nguồn âm ỉ, nuôi dưỡng khát vọng vươn lên của người Việt. Đảng và Nhà nước ta từ lâu cũng luôn coi giáo dục đào tạo cùng với khoa học công nghệ, là quốc sách hàng đầu. Mới đây, Nghị quyết 71-NQ/TW (2025) của Bộ Chính trị cũng nhấn mạnh cần “phát huy truyền thống hiếu học của dân tộc, xây dựng xã hội học tập” để phục vụ sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước. Rõ ràng, những giá trị tôn sư trọng đạo, hiếu học ngàn đời của cha ông ta vẫn là nền tảng tinh thần quý báu cho giáo dục Việt Nam, kể cả trong kỷ nguyên hiện đại.
Làn sóng công nghệ và AI - Cơ hội vàng cho giáo dục
Bước sang thập niên 2020, công nghệ số và trí tuệ nhân tạo đã đi từ phòng thí nghiệm vào đời sống thường ngày. Từ kinh tế, y tế, giao thông, an ninh quốc phòng cho đến quản lý nhà nước..., mọi lĩnh vực đều chịu tác động sâu sắc bởi chuyển đổi số và AI. Trong lĩnh vực giáo dục nếu công nghệ số, AI được sử dụng đúng cách thì đây là cơ hội vàng. Bởi AI góp phần cá nhân hoá việc học, mở rộng không gian học tập, hỗ trợ người thầy hiệu quả và gắn với tầm nhìn phát triển đất nước. Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị (2024) đã nhấn mạnh khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là “yếu tố quyết định, điều kiện tiên quyết” để Việt Nam phát triển giàu mạnh, hùng cường trong kỷ nguyên mới. Nghị quyết này cũng đặt mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao; và đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao. Giáo dục đào tạo chính là “nhà máy” sản xuất nguồn nhân lực số, công dân số cho lộ trình đó. Nếu giáo dục đào tạo đứng ngoài làn sóng AI và chuyển đổi số thì chúng ta sẽ bị tụt hậu ngay trên chính sân nhà. Nhận thức rõ điều này, Chính phủ đã ban hành Chiến lược Quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng AI đến năm 2030, nhằm thúc đẩy trí tuệ nhân tạo phục vụ phát triển kinh tế xã hội, trong đó có ứng dụng vào giáo dục.
Như vậy, làn sóng công nghệ và AI không phải là “kẻ thù” của giáo dục, mà là nguồn lực mới để nâng tầm chất lượng dạy và học, nếu chúng ta biết chủ động làm chủ, định hướng đúng đắn và luôn đặt người thầy ở vị trí trung tâm của tiến trình này.
Thách thức: Khi AI có thể làm xói mòn đạo lý Thầy - Trò
Tuy nhiên, mặt trái của công nghệ là điều không thể xem nhẹ. Bên cạnh lợi ích to lớn, AI và các nền tảng số mang lại thì cũng tiềm ẩn nguy cơ làm phai nhạt đạo lý Thầy - Trò nếu chúng ta buông lỏng. Có thể điểm qua một số thách thức nổi bật sau đây:
Trước hết là “Thầy Google”, “thầy ChatGPT” thay thầy thật? Học sinh ngày nay chỉ cần vài cú nhấp chuột là có lời giải bài tập, bài văn mẫu, bài thuyết trình, thậm chí luận văn. Nếu không được định hướng đúng, nhiều em dễ coi các công cụ AI là “thầy” còn vai trò của giáo viên chỉ còn là “người cho điểm”, “người coi thi”. Sự tôn trọng dành cho người thầy vốn được xây dựng trên tri thức và nhân cách dễ có nguy cơ bị thay thế bởi tâm lý “cần gì cũng hỏi máy”.
Tiếp đó là học thuộc lời máy, bỏ quên tư duy độc lập: AI có thể trả lời nhanh và viết rất trôi chảy, nhưng đó không phải là tư duy của người học. Khi quen với việc “copy / paste” thì học sinh sẽ mất dần khả năng tự đọc, tự hiểu, tự phân tích và phản biện; thậm chí còn ngại cả đánh máy… Đây đều là những năng lực mà một nền kinh tế tri thức, một đất nước phát triển vào năm 2045 không thể thiếu.
Thứ nữa là gian lận học thuật tinh vi hơn: Việc sử dụng AI để làm bài, viết luận văn, làm đồ án… thay cho nỗ lực của bản thân đang trở thành vấn đề toàn cầu. Nếu nhà trường và xã hội không kịp xây dựng quy định, tiêu chuẩn, công cụ kiểm tra, thì tính trung thực trong học tập sẽ bị đe dọa; tấm bằng, chứng chỉ sẽ mất dần giá trị. Thực tế, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đã lưu ý rằng ứng dụng AI trong giáo dục cần đảm bảo các giá trị cốt lõi như tính trung thực, tư duy sáng tạo, năng lực tự học của người học, nhằm tránh nguy cơ học sinh ỷ lại vào máy móc và gian lận thiếu trung thực.
Quan hệ Thầy – Trò sẽ dần “nguội lạnh” vì lớp học ảo: Học trực tuyến, giao tiếp qua màn hình và tin nhắn nếu thiếu tinh tế rất dễ khiến mối quan hệ Thầy - Trò trở nên mỏng hơn, nhạt hơn, ít cảm xúc hơn. Trong khi đó, “tôn sư trọng đạo” không chỉ là chuyện chào hỏi, lễ nghi hình thức mà còn là sự gắn bó, tin cậy và biết ơn giữa người học với người dạy.
Ở tất cả những điểm này, chính người thầy là người đầu tiên cảm nhận rõ nhất. Họ đang trực tiếp đối diện với những lớp học có học sinh thông minh hơn trước đây, giỏi công nghệ hơn, nhưng đôi khi cũng bốc đồng hơn, dễ phân tán và ít kiên nhẫn hơn. Rõ ràng, công nghệ mới đòi hỏi thầy cô phải thích nghi nhiều hơn nữa để giữ được sợi dây kết nối về tình cảm và đạo lý với học trò.
Vai trò người thầy trong kỷ nguyên số: Từ người truyền thụ đến người dẫn đường
Trong bối cảnh kể trên, vai trò của người thầy không nhỏ đi, mà ngược lại càng lớn hơn và khó khăn hơn. Người thầy ngày nay đứng ở điểm giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, đòi hỏi phải chuyển mình trên nhiều phương diện:
Từ “người truyền dạy” sang “kiến trúc sư học tập”: Nếu trước đây thầy cô chủ yếu “đứng lớp, giảng bài”, thì nay kiến thức cơ bản đã có thể được chuyển tải qua video, audio, văn bản, hình ảnh trên các nền tảng học trực tuyến, thậm chí qua trợ lý ảo. Giáo viên dần trở thành người thiết kế trải nghiệm học tập: quyết định nội dung nào giao cho máy móc, nội dung nào học sinh phải tự học, nội dung nào cần thảo luận trực tiếp; tổ chức các hoạt động để học sinh tự khám phá, tự phản biện và tự sáng tạo.
Từ “người chấm điểm” sang “người dẫn dắt phát triển nhân cách”: Điểm số có thể do hệ thống số hóa hỗ trợ chấm, nhưng định hướng nhân cách, giá trị sống, đạo đức nghề nghiệp, phẩm chất công dân chỉ có thể đến từ con người. Thầy cô trở thành những huấn luyện viên về năng lực và nhân cách, đồng hành với học trò trong những lựa chọn khó khăn, giúp các em hiểu thế nào là đúng và sai, tử tế và gian dối trong cả thế giới thật lẫn thế giới số.
Từ tấm gương tri thức sang tấm gương học tập suốt đời: Trong kỷ nguyên này, công nghệ thay đổi từng ngày, không thầy cô nào có thể khẳng định thầy biết hết, trò chỉ việc nghe. Người thầy cần trở thành tấm gương của tinh thần học tập suốt đời, không ngại cập nhật những công nghệ mới. Thầy cô sẵn sàng thừa nhận “cái này cô/thầy chưa rõ, chúng ta cùng tìm hiểu”… Chính thái độ cầu thị ấy dạy cho học sinh bài học quý giá hơn mọi bài giảng, phải biết khiêm tốn, ham học, và không dừng lại ở những gì đã biết.
Khi người thầy làm được những điều ấy, thì truyền thống “tôn sư trọng đạo”, “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” sẽ không hề lỗi thời. Ngược lại những nội dung mới luôn được cập nhật và sự kính trọng của học trò đối với thầy cô không chỉ vì thầy cô biết nhiều hơn mà vì thầy cô có nhân cách, trách nhiệm, bản lĩnh và năng lực thích ứng với thời đại.
Vừa giữ “hồn” tôn sư trọng đạo, vừa làm chủ AI
Để không đánh mất gốc rễ văn hóa dân tộc mà vẫn tận dụng được thành tựu khoa học công nghệ cho các mục tiêu phát triển đến năm 2030 và 2045, chúng ta cần một hệ thống các giải pháp đồng bộ như: Đặt người thầy ở trung tâm mọi chiến lược chuyển đổi số giáo dục; Xây dựng đội ngũ “nhà giáo số” và công dân số gương mẫu; Dạy “tôn sư trọng đạo” trên không gian mạng; Hoàn thiện hành lang pháp lý và quy chế sử dụng AI trong nhà trường; Gắn trách nhiệm của gia đình và xã hội:
Không có AI nào biết dạy con người làm người
Trí tuệ nhân tạo có thể viết một bài văn xúc động, giải một bài toán hóc búa, thiết kế cả một lộ trình học tập bài bản chỉ trong vài giây. Nhưng không có AI nào thay thế được một lời động viên đúng lúc, một ánh nhìn ấm áp, một tấm gương sống tử tế của người thầy trước mặt học trò.
Kỷ niệm 43 năm Ngày Nhà giáo Việt Nam, nhìn lại hành trình từ truyền thống “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” hàng nghìn năm đến kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo hôm nay, chúng ta càng thấy rõ: Không phải công nghệ làm mất đi truyền thống “tôn sư trọng đạo” mà chính là cách con người sử dụng công nghệ. Không phải AI đe dọa đạo lý mà chính là nếu chúng ta buông tay để việc học chỉ còn là cuộc đua điểm số và bằng cấp. Giữ gìn truyền thống không đồng nghĩa với quay lưng lại với hiện đại đó là mang theo những giá trị bền vững của cha ông để bước vào tương lai với tư thế tự tin, chủ động.
Đến năm 2030, 2045 khi Việt Nam vươn mình trở thành Quốc gia công nghiệp hiện đại, thu nhập cao, hy vọng rằng bên cạnh những “nhà máy thông minh”, “đô thị thông minh”, chúng ta vẫn sẽ tự hào nhắc đến những người thầy Việt Nam, những người đã lặng lẽ đứng giữa làn sóng công nghệ nhưng vẫn giữ vững được hồn cốt “tôn sư trọng đạo” và ngày ngày truyền lửa cho các thế hệ công dân số của một Việt Nam hùng cường.
