Luật Đất đai năm 2024 được Quốc hội khóa XV thông qua tại Kỳ họp bất thường lần thứ 5. Trong đó, quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất là chính sách quan trọng, nhạy cảm. Chính vì vậy, Luật Đất đai (sửa đổi) đã dành riêng 1 chương quy định về việc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất với nhiều điểm mới đáng chú ý, đặc biệt là quy định hình thức bồi thường khi nhà nước thu hồi đất.

- Giao đất có cùng mục đích sử dụng với loại đất thu hồi. Trường hợp không có đất để bồi thường thì được bồi thường bằng tiền theo giá đất cụ thể do UBND cấp có thẩm quyền quyết định tại thời điểm phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư.

- Người có đất bị thu hồi được bồi thường bằng đất, nhà ở mà có nhu cầu bồi thường bằng tiền thì nhà nước sẽ đáp ứng nguyện vọng.

- Người có đất bị thu hồi có nhu cầu và địa phương có điều kiện về quỹ đất, thì được xem xét bồi thường bằng đất khác mục đích sử dụng.

- Người có đất bị thu hồi có nhu cầu và địa phương có điều kiện về quỹ nhà ở thì được xem xét bồi thường bằng nhà ở.

- Khi nhà nước thu hồi đất, phần diện tích còn lại của thửa đất nhỏ hơn diện tích tối thiểu mà UBND cấp tỉnh quy định, nếu người sử dụng đất đồng ý thu hồi thì sẽ được thu hồi và bồi thường, hỗ trợ.

So với Luật Đất đai 2013, luật mới mở rộng thêm hai hình thức bồi thường là bằng đất khác mục đích sử dụng với đất bị thu hồi hoặc bằng nhà ở. Luật cũ quy định bồi thường bằng nhà ở chỉ áp dụng khi người dân không còn đất ở hoặc nhà nào khác cùng xã, phường, thị trấn.

Theo PGS. TS Nguyễn Quang Tuyến, Phó Chủ tịch Hội đồng Trường kiêm Trưởng khoa Pháp luật kinh tế, Đại học Luật Hà Nội, việc mở rộng thêm hình thức bồi thường như vậy sẽ tạo được cơ chế bồi thường linh hoạt, có nhiều hướng lựa chọn cho các cơ quan nhà nước, các tổ chức bồi thường, hỗ trợ, tái định cư căn cứ vào điều kiện cụ thể của địa phương để tìm ra một phương án bồi thường thích hợp nhất. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất đó là thu hồi đất và bồi thường phải xuất phát trên cơ sở tự nguyện, tôn trọng và bảo vệ quyền lợi của người dân, đồng thời, phải phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của địa phương.

Ví dụ như trường hợp bị thu hồi đất nông nghiệp, thay vì được bồi thường bằng đất nông nghiệp ở xa thì người dân có thể nhận bồi thường bằng đất phi nông nghiệp tại vị trí thuận lợi. Như vậy, họ sẽ thuận lợi hơn khi chuyển đổi nghề nghiệp từ nông nghiệp sang sản xuất, thương mại, dịch vụ.

Hiện nay, dự thảo Nghị định quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất được xây dựng gồm 3 chương với 36 điều với nhiều nội dung quan trọng. Trong đó, có nhiều nội dung được đánh gia mang tính đột phá, tháo gỡ những vướng mắc về thủ tục, trình tự thực hiện so với các quy định trước đây.

Trong dự thảo Nghị định cũng nêu: Khi thu hồi trên 50% đất nông nghiệp cần hỗ trợ việc làm cho người dân thay vì hỗ trợ trực tiếp bằng tiền, tạo quỹ đất dịch vụ cho người bị thu hồi đất nông nghiệp thuê, các cơ sở sử dụng đất kinh doanh, dịch vụ bị thu hồi cần có khu đất kinh doanh dịch vụ mới để người dân tiếp tục kinh doanh.

Giáo sư Hoàng Văn Cường, đại biểu Quốc hội thành phố Hà Nội bày tỏ băn khoăn: “Hầu như phần hỗ trợ chỉ bằng tiền, chẳng hạn như thu hồi trên 30% đến 70% đất thì sẽ được tiền như thế nào, trên 70% đất thì được hỗ trợ bao nhiêu , trong bao nhiêu tháng, chung ta cứ lấy tỷ lệ này tính ra số tháng trả cho họ như thế, hết mấy chục tháng đấy họ vẫn không có kế sinh nhai. Do vậy phần hỗ trợ đất nông nghiệp tôi đề nghị nên có phương án hỗ trợ để tạo việc làm. Chẳng hạn như nếu thu hồi đến 50% đất nông nghiệp chúng ta có thể hỗ trợ bằng tiền bình thường, nhưng trên 50% thì chúng ta phải nghĩ đến chuyện hỗ trợ người ta có việc làm”.

PGS.TS Nguyễn Trúc Anh, Ủy viên Ủy ban Kinh tế của Quốc hội nêu ý kiến, mấu chốt quan điểm của chúng ta đền bù tái định cư phải bằng hoặc tốt hơn nơi ở cũ. Thế thì thế nào là tốt hơn hoặc bằng thì nhiều địa phương khi triển khai gặp nhiều vướng mắc. Trên thực tế khi chuẩn bị triển khai 1 dự án chúng ta phải có quy trình tức là chuẩn bị việc tái định cư, tái chuyển đổi sản xuất, nghề nghiệp cho người dân. Khi chúng ta làm được thì không còn khó khăn nữa, người dân sẽ luôn ủng hộ chúng ta vì chúng ta có những dự án phục vụ cho việc phát triển kinh tế xã hội.

Một bất cập nữa đó là, người bị thu hồi đất nông nghiệp với diện tích lớn có nhu cầu được bồi thường bằng đất để tiếp tục sản xuất nông nghiệp nhằm đảm bảo kế sinh nhai, ổn định cuộc sống như trước khi bị thu hồi đất, hoặc được bồi thường theo loại đất khác, hoặc bồi thường bằng nhà ở để có thể chủ động giải quyết sinh kế của hộ gia đình nhưng chưa có quy định để thực hiện.

Mới đây, trong Hội nghị lấy ý kiến dự thảo Nghị định quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất, dự thảo Nghị định quy định về giá đất, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà nhấn mạnh đã nhấn mạnh quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất là chính sách quan trọng, nhạy cảm, đột phá nhằm bảo đảm công bằng, an sinh xã hội. Người dân được tham gia, hưởng lợi trong quá trình phát triển, hài hòa lợi ích của các bên khi thực hiện dự án. Đặc biệt, chính sách về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất phải có chính sách nhất quán, công bằng, có sự điều tiết của nhà nước, không bỏ sót đối tượng; kịp thời thể chế hóa những quy định, kinh nghiệm thực tiễn đã được chứng minh là đúng đắn, hiệu quả.

Có thể nói, việc ban hành Nghị định quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất để hướng dẫn chi tiết thi hành một số điều của Luật Đất đai năm 2024 là hết sức cần thiết. Nghị định sẽ góp phần tháo gỡ những điểm "nghẽn" trước đây, đẩy nhanh tiến độ giải phóng mặt bằng, tiến độ thi công các công trình, dự án cũng như góp phần vào việc giải ngân vốn đầu tư công, đưa các công trình, dự án sớm đi vào hoạt động.

Mời nghe cuộc trao đổi giữa phóng viên VOV2 với PGS. TS Nguyễn Quang Tuyến, Phó Chủ tịch Hội đồng Trường kiêm Trưởng khoa Pháp luật kinh tế, Đại học Luật Hà Nội: