Nằm ở cửa ngõ phía Tây của tỉnh Quảng Ninh, vùng đất Đông Triều là quê gốc của nhà Trần, trước khi chuyển về Tức Mặc (tỉnh Nam Định), Long Hưng (tỉnh Thái Bình) và phát tích đế vương ở đó vào khoảng thế kỷ 12. Tại Đông Triều, các phế tích, nền móng cũ từng bước được tôn tạo, khôi phục. Hiện có 25 di tích, trong đó, 14 di tích được công nhận là Di tích lịch sử quốc gia đặc biệt gồm: 7 lăng mộ các vị vua nhà Trần, 2 đền, miếu thờ các bậc tiên đế cùng 5 công trình kiến trúc tôn giáo phục vụ cho việc tu hành, giảng kinh Phật…Với những giá trị lịch sử văn hóa, khảo cổ khoa học đặc sắc, Khu di tích nhà Trần tại Đông Triều đã được xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt vào năm 2013.
Từ đời Trần Thái Tông, vua đã cấp An Sinh (Đông Triều) cho anh mình là Trần Liễu làm đất thang mộc để trông coi phần mộ, thờ cúng tổ tiên và phong cho Trần Liễu là An Sinh Vương. Trong hệ thống đền, miếu, lăng mộ, chùa tháp ở đây thì Thái Miếu (còn gọi là Đền Thái), nơi thờ tổ tiên và 14 vị vua Trần là một trong 14 di tích quan trọng bậc nhất trong quần thể Khu di tích.
Thái Miếu tọa lạc trên đồi Đình, thôn Trại Lốc, xã An Sinh, thị xã Đông Triều. Đây được xem là kinh đô thứ hai của triều Trần, bởi vùng đất An Sinh chính là quê gốc, nơi các bậc tiền nhân của nhà Trần sinh sống và lập nghiệp trước khi dời xuống Thái Bình và Nam Định. Thái Miếu có vị trí đắc địa lưng tựa núi, mặt hướng ra hồ, tạo nên khung cảnh thanh tịnh, hài hòa, gắn kết giữa trời, đất và con người, được các vua nhà Trần xây dựng để thờ tổ tiên, thể hiện lòng thành kính và giữ gìn truyền thống "uống nước nhớ nguồn".
"Đền Thái ít nhất được xây dựng vào khoảng nửa đầu thế kỷ 13, vào giai đoạn đầu của nhà Trần. Bất kỳ một triều đại nào đều có 2 vấn đề rất quan trọng, đấy là vấn đề Dương trạch lựa chọn nơi để định đô thì nhà Trần lựa chọn Thăng Long; Âm trạch chính là mồ mả đặt ở đâu. Do vậy, đền Thái là một trong những di tích quan trọng bậc nhất trong quần thể di tích nhà Trần"- Tiến sỹ Nguyễn Văn An, Khoa lịch sử, Trường Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia cho biết.
Trải qua các biến cố của lịch sử, Thái Miếu đã bị phá hủy và dần bị mai một, chỉ còn những phế tích. Năm 2014, Thái Miếu được khởi công xây dựng trên cùng một trục với Thái Miếu cũ với kiến trúc năm gian hai chái với họa tiết hoa văn mô phỏng theo kiến trúc thời Trần. Ông Phạm Văn Ánh, Thủ từ Thái Miếu cho biết: "Thái Miếu được trùng tu tại nền móng cũ của nhà Trần. Chúng ta còn giữ được một cái ngai và hai cái chân đế thời nhà Trần".
Thái miếu được tôn tạo theo 3 khu vực: Nghi Môn, khu vực bảo tồn Thái Miếu từ thời Trần và khu vực Thái miếu mới. Việc thiết kế, bài trí thờ tự ở đây cũng có những quy định rất nghiêm ngặt. Các họa tiết, hoa văn trong đền phải thể hiện được tính chất hoàng cung mang tính biểu trưng cao. Hoành phi, câu đối, cuốn thư phải tuân thủ theo đúng khuôn phép.
"Thái Miếu nhà Trần là Thái Miếu của hoàng gia, do vậy, phương pháp tu bổ, trùng tu và tôn tạo cũng rất được quan tâm. Tất cả các nền móng di tích được bảo tồn nguyên trạng. Chúng tôi tiếp tục lưu giữ và quảng bá toàn bộ hiện vật, phục dựng toàn bộ hệ thống lễ nghi của Thái Miếu nhà Trần theo đúng nghi thức của ngày xưa" - Ông Phạm Xuân Hoàn, Trưởng Ban Quản lý Di tích nhà Trần Đông Triều cho biết.
Tại đây, gian chính giữa có bức đại tự gồm 4 chữ “Trần Triều Thái miếu”, gian chính giữa là nơi đặt hương án thờ vọng các vua Trần. Bên trái là nơi phối thờ Vương hầu thân thành triều Trần, bên phải là nơi phối thờ Văn Võ Công Thần, Sơn Thần và Thổ Địa. Hình thức thờ tự bằng bài vị đặt trên Ngai thờ có nhang án, bát hương.
Thái miếu nhà Trần tại Đông Triều là một trong những di tích quan trọng bậc nhất trong tổng thể Khu di tích nhà Trần tại Đông Triều, Quảng Ninh. Thái Miếu được xây mới xứng tầm với giá trị lịch sử, văn hóa của di tích, phản ánh được công đức, sự nghiệp chung của triều Trần, một hoàng triều chính thống của quốc gia Đại Việt, nguồn phúc sâu xa và dẫn truyền đến muôn đời con cháu về sau.
