Mời nghe tại đây:
Nỗi ám ảnh mang tên “thiên tai”
Sau những ngày nước ngập lên đến nóc nhà, bà Nguyễn Thị Hồng sống tại phường Yên Bái, tỉnh Lào Cai lại thẫn thờ chứng kiến ngôi nhà của mình chứa đầy bùn đất, tất cả tài sản còn lại chỉ là một màu nâu của phù sa. Có năm chạy lũ chỉ kịp mang theo bộ quần áo và ít tiền, nhưng có năm hai vợ chồng bà không chạy kịp, chỉ biết ngồi trên mái nhà chờ sự may rủi của số phận.
“Năm 2024, đi di tản về sau lũ, về nhà cũng chẳng còn gì. Năm nay lại hứng chịu trận lũ như thế này nữa thì không biết là cuộc sống con người có thể làm sao vượt lên được”- bà Hồng nói.
Hết năm này qua năm khác, gồng lên với nỗi sợ hãi và sự bất lực khi dòng lũ đổ về khiến vợ chồng bà Hồng luôn sống trong nỗi ám ảnh về thiên tai.
“Khi mà lũ đi qua, 1 tháng sau, có những đêm ngủ vẫn giật mình. Nghe tiếng mưa rơi to, vẫn cứ hình dung lũ đang ngập đến gần lưng mình. Cảm giác hoảng sợ lắm, nó cứ theo mình mãi như thế. Nó ám ảnh trong đầu, nó lặp đi lặp lại. Nỗi sợ không hiểu từ đâu nó ập đến mà mình tránh đi đâu, chạy đi đâu…”- bà Hồng chia sẻ.
Những tiếng kêu cứu xé lòng khi dòng lũ đổ về đã khiến Nguyễn Anh Tú và các thành viên trong CLB ca nô thể thao ở phường Yên Bái, tỉnh Lào Cai trở thành những tình nguyện viên cứu hộ. Nơi nào nước lũ ngập sâu, chảy xiết, đội ca nô cứu hộ lại có mặt. Tuy là chủ động và tình nguyện tham gia cứu hộ nhưng bản thân anh Tú cũng phải cố gắng vượt qua nỗi sợ hãi thiên tai.
“Rất là sốc vì đây là thiên tai. Bão lũ đến với mình cũng khiến mình rất hoảng sợ nhưng sau đó, anh em ngồi lại với nhau, bàn bạc lên phương án thì anh em cũng vững tin để đi cứu bà con ngập lụt”.
Sau khi cứu hộ tại địa phương, anh Tú và 12 thành viên trong đội lại đưa 5 tàu sang Thái Nguyên - nơi được cho là chịu hậu quả nặng nề nhất sau bão số 11 với những địa bàn ngập sâu.
“Khi đi cứu người, cái từ kêu cứu tôi với nghe kinh khủng lắm, nhà ngập đến gần nóc, họ hoảng loạn và không thở được, mình chỉ mong tiếp cận thật nhanh để cứu họ. Có một số trường hợp mà có khi cả đời này mình cũng không thể quên được khi cứu các nạn nhân ra khỏi vùng nguy hiểm. Mình cảm giác người ta cũng kiệt quệ cả sức lực và trí lực, người ta la hét, hoảng loạn, lúc đấy chỉ cần được cứu thôi. Khi đưa ra được đến vùng an toàn người ta còn không biết là sẽ đi đâu, về đâu và như thế nào…”- Anh Tú cho hay.
Những mất mát không thể hiện ở con số
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), sau thiên tai, tỷ lệ người mắc các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, rối loạn stress sau sang chấn tăng đáng kể. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, việc nhìn nhận đúng mức tác động của thiên tai đến sức khỏe cộng đồng đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Điều này cũng đã được Tiến sĩ Angela Pratt- Trưởng đại diện Tổ chức Y tế thế giới tại Việt Nam nhấn mạnh trong cuộc trao đổi với PV VOV2.
Qua thực tế, có thể thấy tác động về mặt tinh thần của thiên tai có thể biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau. Đó có thể là thương tổn cấp tính khi chứng kiến một cơn bão dữ dội, khi nhìn thấy ngôi nhà hoặc ruộng vườn của mình bị cuốn trôi trong sạt lở đất; là nỗi đau tinh thần khi mất kế sinh nhai, mất người thân, hay khi trẻ em không thể đến trường, v.v. Những tác động sức khỏe tâm thần này có thể rất lâu dài. Cũng đã ghi nhận rối loạn lo âu ở người dân tại những khu vực thường xuyên xảy ra hiện tượng thời tiết cực đoan, lo lắng về những sự kiện có thể xảy ra trong tương lai. Chúng ta ngày càng thấy điều này phổ biến hơn ở giới trẻ, với hiện tượng được gọi là “lo âu khí hậu”, khi nhiều bạn trẻ lo lắng sâu sắc về tác động của biến đổi khí hậu đối với cuộc sống và cho cộng đồng của họ, cả trong ngắn hạn lẫn dài hạn”- bà Angela Pratt cho biết.
Cũng theo TS Angela Pratt, trước đây, vấn đề sang chấn tinh thần sau thiên tai chưa được hiểu và quan tâm đầy đủ, vì cộng đồng thường tập trung vào các nhu cầu cấp thiết như bảo vệ tính mạng người dân và cấp phát nhu yếu phẩm trước. Tuy nhiên, đây là một lĩnh vực rất quan trọng, không chỉ trong ứng phó khẩn cấp mà còn trong quá trình phục hồi và tăng cường khả năng chống chịu lâu dài sau thiên tai.
“Sau cơn bão số 3 Yagi của năm 2024, WHO đã thực hiện một nghiên cứu quy mô nhỏ nhằm đánh giá tác động tức thời của nó đối với sức khỏe tâm thần. Và không có gì ngạc nhiên khi kết quả cho thấy tác động về mặt sức khỏe tâm thần là rất đáng kể - không chỉ do thiên tai trực tiếp gây ra mà còn liên quan đến tỷ lệ mắc các rối loạn tâm thần phổ biến như lo âu và trầm cảm”- TS Angela Pratt cho hay.
Do đó, theo chuyên gia, đây là một lĩnh vực rất cần được tiếp tục nghiên cứu sâu hơn để chúng ta có thể hiểu rõ hơn về mức độ và phạm vi cụ thể của vấn đề tại Việt Nam và đây là yếu tố cần được xem xét nghiêm túc trong quá trình ứng phó, phục hồi và tăng cường khả năng chống chịu sau thiên tai.
Y tế cơ sở có thể xoa dịu nỗi đau tinh thần sau thiên tai cho người dân?
Trong thực tế, người dân Việt Nam không hay có thói quen chủ động tìm kiếm sự trợ giúp để giải tỏa các vấn đề tâm lý sau thiên tai mà thường âm thầm chịu đựng một mình. Đây cũng là một trong những thách thức để người dân có thể tìm kiếm được sự hỗ trợ về tâm lý cho bản thân.
Theo Tiến sĩ Angela Pratt, so với quy mô dân số, số lượng các chuyên gia sức khỏe tâm thần, nhà tâm lý học và bác sĩ chuyên khoa tâm thần tại Việt Nam được đào tạo bài bản còn rất ít. Đây là một trong những yếu tố khiến dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần chưa đủ để đáp ứng nhu cầu thực tế.
Tuy nhiên, kinh nghiệm quốc tế cho thấy rằng các rối loạn tâm thần phổ biến như trầm cảm hay rối loạn lo âu hoàn toàn có thể được điều trị hiệu quả ngay tại tuyến y tế cơ sở.
“Bác sĩ đa khoa hoặc điều dưỡng tâm thần - nếu họ được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng cần thiết thì hoàn toàn có đủ khả năng để điều trị các rối loạn tâm thần phổ biến. Ở Việt Nam, mô hình này vẫn chưa được phát triển mạnh. Do đó, người dân tại các khu vực bị ảnh hưởng nặng nề bởi thiên tai thường không có điều kiện tiếp cận cả hai loại hình hỗ trợ như: dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần cơ bản tại tuyến y tế cơ sở và các dịch vụ chuyên sâu mà một số người có thể cần đến” - Tiến sĩ Angela Pratt nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, bà Angela Pratt cho rằng, nhận thức của cộng đồng về việc điều trị các rối loạn phổ biến như trầm cảm và lo âu vẫn còn hạn chế. Vẫn tồn tại sự kỳ thị khi nói về các vấn đề sức khỏe tâm thần hoặc khi có nhu cầu cần tìm kiếm sự giúp đỡ. Đây đều là những thách thức khi chúng ta muốn tăng cường cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần tại tuyến cơ sở, mở rộng và nâng cao năng lực của các dịch vụ chuyên khoa, và đặc biệt là giảm kỳ thị xã hội đối với việc tìm kiếm hỗ trợ sức khỏe tâm thần. Tại Việt Nam cũng như ở nhiều quốc gia khác, việc đồng thời giải quyết tất cả những yếu tố này là vô cùng quan trọng để cải thiện sức khỏe tâm thần của người dân, bao gồm cả khả năng phục hồi tinh thần của họ trước tác động của thiên tai.
TS Angela Pratt- Trưởng đại diện Tổ chức Y tế tại Việt Nam khẳng định, tình trạng thiếu hụt dịch vụ sức khỏe tâm thần là một vấn đề mang tính hệ thống và dài hạn - không thể khắc phục ngay lập tức. Tuy nhiên, dựa vào kinh nghiệm quốc tế, TS khuyến nghị một số giải pháp cần thiết để giải quyết các vấn đề về tâm lý cho người dân sau thiên tai tại nước ta. Đó là cần xem việc cung cấp dịch vụ hỗ trợ sức khỏe tâm thần và hỗ trợ tâm lý - xã hội là một phần không thể tách rời trong công tác ứng phó và phục hồi sau thiên tai, chứ không phải là hoạt động chỉ thực hiện sau khi đã đáp ứng xong các nhu cầu vật chất. Khi các đội phản ứng nhanh được triển khai để đánh giá mức độ ảnh hưởng của thiên tai tại cộng đồng, họ cần bao gồm cả việc đánh giá nhu cầu về sức khỏe tâm thần. Các dịch vụ y tế và dịch vụ hỗ trợ xã hội được thiết lập để giúp người dân ứng phó với hậu quả thiên tai cũng nên có sự tham gia của các chuyên gia sức khỏe tâm thần được đào tạo bài bản.
“Về dài hạn, cần tăng cường khả năng cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần ngay tại cộng đồng, và cách hiệu quả nhất là bắt đầu từ tuyến y tế cơ sở. Cụ thể, cần đào tạo điều dưỡng và bác sĩ tại trạm y tế xã về kỹ năng nhận biết và hỗ trợ người gặp các vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến như rối loạn trầm cảm và lo âu. Nâng cao năng lực đội ngũ y, bác sĩ tuyến huyện hoặc khu vực để họ có thể cung cấp dịch vụ chăm sóc tâm thần cơ bản. Đồng thời, tăng số lượng và năng lực của đội ngũ chuyên gia - bao gồm nhà tâm lý học và bác sĩ chuyên khoa tâm thần - nhằm xây dựng một hệ thống hỗ trợ chuyên sâu và bền vững hơn”- TS Angela Pratt khẳng định.
Chuyên gia Tổ chức Y tế thế giới cho rằng, tất cả những hoạt động này vừa là một phần của công tác ứng phó thiên tai, vừa là một phần của nỗ lực củng cố hệ thống y tế cơ sở và dịch vụ sức khỏe tâm thần nói chung, nhằm đảm bảo người dân Việt Nam có thể tiếp cận được hỗ trợ phù hợp - không chỉ sau thiên tai mà còn trong cuộc sống thường nhật, đặc biệt đối với những người đang phải sống chung với các vấn đề về sức khỏe tâm thần trong cộng đồng.
