Dân tộc Pa Dí là một nhóm nhỏ địa phương của dân tộc Tày. Người Pa Dí còn được gọi là người Tày đen, sinh sống chủ yếu ở các xã vùng cao huyện Mường Khương, tỉnh Lào Cai với dân số khoảng 2.000 người.
Tuy dân số không nhiều nhưng người Pa Dí nổi tiếng với những nét văn hóa độc đáo, nhất là trang phục với chiếc mũ đội đầu đặc trưng hình mái nhà và các hoạt động văn hóa truyền thống như dân ca và các lễ hội đặc sắc. Đặc biệt, đi kèm với lời ca, tiếng hát là âm thanh của cây đàn tròn.
Với người Pa Dí mọi tâm tư tình cảm được sẻ chia giãi bày thông qua tiếng đàn tròn khi thì nhẹ nhàng bay bổng lúc lại da diết miên man. Vì thế, đàn tròn là nhạc cụ không thể thiếu trong bất kỳ cuộc vui, ngày hội hè nào của đồng bào Pa Dí, nhất là trong những buổi hẹn hò của nam nữ thanh niên.
Theo nghệ nhân Tráng Vảng Mìn (ở xã Tung Chung Phố, huyện Mường Khương), đàn tròn của người Pa Dí gần giống như cây đàn tính của người Tày nhưng bề mặt to hơn, cán ngắn hơn và có 4 dây thay vì 2 dây như đàn tính.
Thực ra, một số dân tộc khác cũng có cây đàn tròn tương tự, như đồng bào Nùng hay người Hà Nhì. Tuy nhiên, điều đặc biệt là cây đàn tròn của người Pa Dí rất chú trọng trang trí nghệ thuật hình thức bên ngoài với những họa tiết hoa văn được chạm khắc và tô vẽ cầu kỳ và chi tiết. Phần đầu của cây đàn tròn mang hình đầu rồng biểu tượng cho sức mạnh của sự sống, sự tốt đẹp, may mắn và thịnh vượng, có ý nghĩa tượng trưng cho những gì cao quý tốt đẹp nhất trong đời sống con người.
"Sự kết hợp giữa dân ca và tiếng đàn tròn là một trong những điều thú vị của dân tộc Pa Dí. Đàn tròn không phân biệt người chơi là nam hay nữ. Tuy nhiên, nhất định phải có 2 người trở lên, một người hát, một người đàn hoặc hát đối đáp. Lời ca, tiếng đàn quyện vào nhau du dương, mượt mà làm xao xuyến và rung cảm người nghe", nghệ nhân Pờ Sảo Mìn ở xã Chung Phố, huyện Mường Khương chia sẻ.
Ngày nay hầu như trong nhà người Pa Dí đều có cây đàn tròn. Mỗi lứa tuổi tiếng đàn có những cách thể hiện khác nhau, có những bái hát, làn điệu dân ca phù hợp. Ví như khi còn nhỏ thì hát ru, lớn lên một chút thì có hát đồng dao, đến tuổi trưởng thành người Pa Dí có hát giao duyên.
Tuy nhiên, đàn tròn không thích hợp trong không gian rộng lớn mà khoảng cách giữa người đánh đàn và người hát phải tương đối gần nhau. Thêm nữa, trong những dịp buồn như ma chay hay nhà có người ốm thì người Pa Dí tuyệt đối không chơi đàn tròn.
Cùng với sự phát triển của xã hội, tiếng đàn tròn của người Pa Dí cũng có những đổi thay nhất định từ cách thể hiện cho đến sự tiếp cận và lan tỏa. Vì yêu quý nghệ thuật đàn tròn, nghệ nhân Pờ Chin Dín (ở thị trấn Mường Khương) gắn bó cuộc đời mình với chiếc đàn tròn từ khi 15 tuổi cho đến tận bây giờ. Bà Dín chơi thành thạo đàn tròn, thuộc nhiều bài dân ca Pa Dí, trong đó bà thuộc lời khoảng 10 bài dân ca cổ, đó là các bài hát về 12 tháng và các mùa trong năm, 12 con giáp, các bài ca về đời sống của người Pa Dí.
Người Pa Dí không có chữ viết riêng nên lời ca, tiếng hát đều được truyền miệng, qua nhiều thế hệ. Vì biết nhiều bài hát cổ nên cùng với việc tham gia các hoạt động văn hóa, văn nghệ tại địa phương, bà Dín còn góp phần quảng bá, lan tỏa văn hóa đặc sắc của người Pa Dí thông qua mạng xã hội, các hội nhóm chat.
Cùng với Pờ Chin Dín, nghệ nhân Tráng Vảng Mìn cũng không ngừng tìm tòi học hỏi về đàn tròn. Đến nay tiếng đàn của ông đã trở nên quen thuộc với mỗi người dân Pa Dí. Ông còn thường xuyên truyền dạy cho lớp trẻ.
Dù thăng trầm bởi thời gian và điều kiện xã hội thay đổi, nhưng với sự nỗ lực của những con người tâm huyết, tiếng tình tang tha thiết của cây đàn tròn cùng những lời dân ca mượt mà sâu lắng của người Pa Dí vẫn vang vọng nơi núi rừng biên cương Tổ quốc. Mong sao hồn cốt văn hóa truyền thống của các dân tộc được bảo tồn và gìn giữ để lan tỏa và phát huy trong đời sống của cộng đồng./.
