Ngôi đền Tranh còn được gọi là đền Quan Lớn Tuần Tranh bởi nơi đây thờ phụng Quan Lớn Tuần Tranh (hay còn được dân gian gọi là Đệ Ngũ Vương Quan, là một vị thần sông nước). Đây là một ngôi đền cổ của Việt Nam, tọa lạc tại xã Đồng Tâm, huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương.

Theo các tư liệu lịch sử như cuốn "Thần linh đất Việt" của Vũ Thanh Sơn và cuốn "Địa dư các tỉnh Bắc kỳ" của Đỗ Đình Nghiêm, Ngô Vị Liễn, Phạm Văn Thư xuất bản năm 1925, Quan lớn Tuần Tranh còn được thờ phụng ở Đền Kỳ Cùng, tỉnh Lạng Sơn. Trong dân gian đã truyền nhau rất nhiều những câu chuyện truyền thuyết thần kỳ về Quan lớn Tuần Tranh, người được thờ tự chính trong Đền.

Theo truyền thuyết, Quan lớn Tuần Tranh vốn là hoàng tử thứ 5 của vua Thủy Tề, được giao cai quản ngã 3 sông Tranh, nơi giao nhau của 3 vùng đất Ninh Giang - Vĩnh Bảo - Thái Bình. Ông là người có công lao trong việc khai phá, canh giữ vùng đất sông Tranh nên được vua phong hầu. Ông phải lòng một cô gái xinh đẹp là vợ lẽ của quan Phủ nhưng cô giấu ông thân phận của mình. Vì tội này vua phạt đầy ải ông lên biên giới phía Bắc. Để chứng tỏ mình vô tội, ông đã gieo mình xuống sông Kỳ Cùng, tỉnh Lạng Sơn, rồi xác ông trôi về bến đò Tranh, nơi ông dựng nghiệp năm xưa.

Nhớ ơn công lao cùng sự tiếc thương nên nhân dân nơi đã lập đền thờ. Về sau, do có nhiều công phù trợ giúp dân buôn thuyền, bán bè qua lại sống bình an, may mắn, vị thần được tôn là: Quan đệ ngũ Tranh Giang Hoàng Hợp tôn thần.

Những câu chuyện huyền thoại rất khó kiểm chứng, chỉ biết rằng đến nay vẫn được truyền lại trong dân gian với lòng tin về những giá trị tốt đẹp trong tín ngưỡng thờ Thuỷ thần vẫn in đậm trong tiềm thức của nhân dân. Bà Trần Thị Với, thủ nhang tại đền Tranh cho biết, đến nay những câu chuyện về Ngài vẫn còn được lưu truyền. "Ngài là Kim chi đôi nước, ngài trừ tà sát quỷ, rồi ngài cứu dân độ thế, Ngài cho mưa tạnh gió tan, mưa thuận gió hòa. Ngài độ cho dân và mạnh khỏe, cầu gì được nấy. Nói chung là độ cho ân tất cả các công các việc. Cho nên khắp mọi miền đất nước, từ Nam chí Bắc đều về lễ Quan lớn, cầu đảo nhà Ngài”.

Theo các tư liệu lịch sử, Đền Tranh không chỉ là nơi thờ Quan lớn Tuần Tranh theo tín ngưỡng dân gian, vào thời kỳ tiền khởi nghĩa, đền còn là nơi hoạt động bí mật của đồng chí Lê Thanh Nghị, xứ uỷ Bắc Kỳ về xây dựng chi bộ Đảng tại nhà máy nước Ninh Giang (năm 1937 - 1938), thành lập hội truyền bá quốc ngữ. Ngày 2 tháng 9 năm 1945, chính quyền và nhân dân địa phương đã tổ chức mít tinh chào mừng cách mạng tháng 8 và 2/9 tại di tích này. Năm 1946, thực hiện chủ trương "tiêu thổ kháng chiến" của Đảng và chính phủ, du kích địa phương kết hợp với bộ đội chủ lực đào hầm bí mật trong khu di tích để sẵn sàng đánh địch. Hoà bình lập lại, đền vẫn tiếp tục là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của nhân dân địa phương và khách thập phương.

Trải qua nhiều thế kỷ, với những biến cố thăng trầm của lịch sử, đền Tranh vẫn giữ được bản sắc văn hóa độc đáo, là nơi tập trung và phong phú về tín ngưỡng dân gian thu hút hàng chục vạn du khách trong và ngoài tỉnh đến tham quan, lễ bái.

Ông Nguyễn Văn Phúc, Trưởng Ban Quản lý di tích Đền Tranh cho biết, nơi đây còn lưu giữ được nhiều phong tục, lễ hội độc đáo. “Đền Tranh có 2 kỳ lễ hội chính. Thứ nhất là lễ hội 10/2 âm lịch trong đó trọng hội là ngày 14/2, tương truyền là ngày sinh của Quan lớn. Trong lễ hội chính có nghi lễ đặc sắc khác với các vùng miền khác là lễ rước nước. Sáng mùng 10 sẽ tổ chức rước nước từ đền Tranh ra ngã ba sông Tranh, nơi phát tích và lấy nước tại ngã ba sông về để thờ trong cung cấm. Nước được thờ trong hậu cung đó sẽ cùng với ngũ vị hương để thực hiện một nghi lễ rất quan trọng mà trong năm chỉ có một lần là lễ mộc dục. Tháng 8 thì có lễ tạ. Trong dịp lễ còn có nhiều trò chơi dân gian tái hiện như pháo đất, đấu vật, chọi gà, cờ tướng, đi cầu kiều rồi bắt trạch trong chum…”.

Một nét đặc biệt ở lễ hội Đền Tranh là còn có sự giao thoa văn hoá với các hoạt động tín ngưỡng tại Đền Kỳ Cùng, Lạng Sơn, tương truyền là nơi Quan Lớn Tuần Tranh mất.

Tại Đền Tranh còn lưu giữ được nhiều hiện vật, tư liệu lịch sử có giá trị như cuốn thư, linh vật, hoa văn thời Trần, đại tự, câu đối, bi ký... Nơi đây chứa đựng giá trị nghệ thuật kiến trúc với 34 gian, bao gồm 7 gian tiền tế, 7 gian trung từ, các gian nhà nối, hậu cung, đông vu và nhiều công trình phụ trợ khác.

Ngày nay, Đền Tranh được tôn tạo trở thành một công trình kiến trúc tâm linh lớn và cũng là một trong những ngôi đền thiêng biểu tượng của vùng Đồng Bằng Bắc bộ. Đền Tranh đã được Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích Quốc gia vào năm 2009. Lễ hội truyền thống đền Tranh được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2022 và mới đây di tích kiến trúc nghệ thuật Đền Tranh được công nhận là điểm du lịch cấp tỉnh.

Để thu hút đông đảo du khách về tham quan, chiêm bái tại đền Tranh, những năm gần đây, huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương luôn chú trọng công tác bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa của đền Tranh cũng như các lễ hội. Qua đó, những nét đẹp truyền thống của vùng đất Ninh Giang và tỉnh Hải Dương đã được quảng bá đến với du khách trong nước và quốc tế.

Mời nghe nội dung chương trình tại đây: